مسجد و مدرسه آقابزرگ کاشان| شکوه معماری اسلامی

مساجد را می توان یکی از شاخص ترین بناهای معماری در ایران دانست. در آمیختن فرهنگ ایرانی و اسلامی پس از ورود این دین آسمانی به ایران باعث شد تا همه ساخته های ایرانیان چهره ای تازه به خود بگیرند و متفاوت تر از همیشه به نظر برسند. معماران و هنرمندان ویژگی های اسلامی را به هنر ایرانی اضافه کردند و از این ترکیب در ساخت عبادتگاه های‌شان بهره گرفتند تا فضایی سرشار از شور و شوق معنوی و هنر ایرانی را ایجاد کنند.

مسجد آقابزرگ یکی از نمونه های کم نظیر معماری در ایران است و یکی از دیدنی های چشم نواز سرزمین‌مان به شمار می رود. برای دیدن این مسجد تماشایی باید راهی کاشان شویم؛ شهری که جاذبه های بسیاری را در خود جای داده است و در میان کویر خودنمایی می کند. کوچه پس کوچه های این شهر پر از آثاری هستند که می توان برای ساعت ها به آنها نگریست و در هر دقیقه جلوه ای تازه کشف کرد.

رسانه۷ می خواهد به این شهر سری بزند و نگاهی به مسجد آقابزرگ بیاندازد. شما هم کوله بارتان را ببندید و با ما همراه شوید تا مسحور زیبایی های این مسجد تماشایی شوید…

چرا بازدید از مسجد آقابزرگ کاشان؟

• مسجد آقابزرگ کاشان مجموعه ای از تزیینات و عناصر معماری نفیس است.
• یکی از زیباترین و باشکوه ترین مساجد ایران در دوره قاجار به شمار می رود.
• در کنار بازدید از این مسجد می توانید به سراغ خانه های تاریخی شهر کاشان نیز بروید.
• این مسجد تنها مسجد ۵ طبقه جهان است.

آشنایی با مسجد آقابزرگ کاشان | شاهکار دوره قاجار

کاشان شهری غنی از نظر آثار تاریخی است و در هر گوشه ای از آن می توان نمونه ای کم نظیر را یافت. مسجد آقابزرگ یکی از دیدنی ترین جاذبه های این شهر است که در کوچه ای به همین نام قرار گرفته است و به راحتی می توان آن را پیدا کرد. این مسجد در واقع مجموعه مسجد و مدرسه‌ای بزرگ و منسوب به ملا مهدی نراقی است که یکی از مراجع تقلید شیعه در گذشته بود و به آقابزرگ شهرت داشت. این بنا هم برای عموم کاربرد دارد و هم توسط طلاب مورد استفاده قرار می گیرد. سنگ بنای این مسجد توسط مردی نیکوکار به نام حاج محمدتقی خانبان و پسرش در قرن ۱۳ قمری گذاشته شد و زمان ساخت آن مصادف با دوران پادشاهی محمد شاه قاجار بود.

آنچه این مسجد را تماشایی جلوه می دهد تزیینات و عناصر نفیس به کار رفته در آن است که هر چشمی را به خود خیره می کند. از مقرنس کاری سر در مسجد گرفته تا گچ بری های ظریف و کاشی کاری چشم نواز همه و همه باعث شده اند تا این مسجد مورد توجه قرار گیرد و میزبان گردشگران باشد. مسجد آقا بزرگ تنها مسجد پنج طبقه دنیای اسلام نیز هست و همین موضوع اهمیت آن را چندین برابر می کند. همچنین در این مسجد چند فیلم و مجموعه تلویزیونی و سینمایی هم ساخته شده که از میان آنها می توان به طوقی، عیاران و ملاصدرا اشاره کرد.

تاریخچه مسجد آقابزرگ

در سال ۱۲۲۱ هجری شمسی و مقارن با پادشاهی محمدشاه قاجار بود که حاج محمد تقی خانبان تصمیم گرفت مکانی را جهت نماز جماعت عموم مردم و کلاس درس و بحث دامادش، ملا مهدی نراقی ایجاد کند. او نقطه ای را در کاشان در نظر گرفت و پس از ۸ سال مسجد آقابزرگ را در سال ۱۲۲۷ مصادف با سال‌های نخستین سلطنت ناصرالدین‌شاه در اختیار مردم قرار داد. تاریخ هایی مربوط به سال های ۱۲۶۳، ۱۲۶۴، ۱۲۶۸ هجری قمری یعنی حدود سال های ۱۲۲۵، ۱۲۲۶ و ۱۲۳۰ خورشیدی در کتیبه‌های موجود در صفه شبستان، داخل شبستان زیر گنبد، اِزاره (۱) محراب و سردر ورودی مسجد نیز دیده می شوند و پیشینه این مسجد را تایید می کنند.

برخی بر این باورند که مسجد آقابزرگ امروزی بر روی آثار به جامانده از زلزله ۱۱۵۷ خورشیدی و یا پیش از آن بنا شده که متعلق به دوره های گذشته بوده اند. کارشناسان می گویند آثار و نشانه هایی وجود دارد که نشان می دهد شبستانِ ۴۰ ستونِ شمالی مسجد، بر روی بقایای خانقاه، مسجد، مقبره و مدرسه خواجه تاج الدین (۲) ساخته شده است. آنها می گویند که این شبستان بعدها با مسجد و مدرسه مجاور آن ادغام شده و یکی از نمونه‌های ایجاد هماهنگی و اتصال دو بنا در کنار هم به شمار می رود.

۴۰ ستون غربی گنبدخانه مسجد، مهم‌ترین بنایی است که بعدها به قسمت اصلی و گنبد خانه اضافه شد؛ اما صدماتی را به ویژگی های معماری آن وارد کرد. معمار مسجد بنای گنبدخانه را به گونه ای طرح ریزی کرده بود که از چهار طرف به فضای باز راه داشته باشد تا در تابستانِ طاقت‌فرسای کویر، هوا در پیرامون آن جریان یابد و تهویه به صورت طبیعی صورت گیرد. این تدبیرِ هوشمندانه معمار، در زمان حاج ملا تقی محمدعلی نراقی -فرزند آقابزرگ- و به هنگام ساختِ شبستانِ غربیِ گنبدخانه از بین رفت چرا که بنا از یک سو محدود شد.

تغییرات مسجد به همین جا ختم نشد و در سال های بعد هم در بعضی قسمت‌ها به ویژه در و پنجره‌های بخش های مختلف مجموعه، تغییراتی داده شد. این بخش ها عبارت بودند از: ۲ اتاق گوشواره‌های بالاخانه (۳) که در دو طرف ایوان اصلی گنبدخانه قرار داشتند و ۴ اتاق بالاخانه که بالای سردرِ ورودی واقع شده اند.

در این تغییرات در و پنجره‌های ارسیِ (۴) بالارو از میان برداشته شده و با درگاه‌هایی با دو نیم دایره جایگزین شدند. این نوع درگاه ها در معماری ایرانی جایگاهی نداشتند و از زمان بازگشت ناصرالدین شاه از سفر دومش به اروپا در سال ۱۲۹۵ هجری قمری در بناها به کار رفتند.

حدفاصل گنبدخانه و شبستان غربی با ۳ در مشبک چوبی از هم جدا می شد که ارسی‌های بالارو داشتند؛ اما پس از مدتی توسط موریانه از بین رفتند و به ناچار با درهای فلزی جایگزین شدند. در سال های اخیر سازمان ملی حفاظت آثار باستانی برای حفظ نمای مسجد به جای این درهای فلزی، درهای چوبی و ارسی کار گذاشته است. در و پنجره‌های مشبک و بالاروی حجره های مدرسه طبقه زیرین نیز به دلیل حمله موریانه ها از بین رفته بود که در سال های اخیر مرمت شده است.

نام این اثر از تاریخ ۱۱ آذر سال ۱۳۳۰ خورشیدی با شماره ۳۸۲ در فهرست آثار ملی کشور قرار دارد و از آثار ارزشمند کشورمان محسوب می شود. هزینه های جاری مسجد و تعمیر و نگهداری آن نیز توسط واقفین تامین می شود؛ آنها برخی از املاک خود را وقف کرده اند تا درآمد به دست آمده از آنها صرف مسجد آقابزرگ شود.

پاورقی

۱- سنگ هایی که در اطراف بنا و پای دیوار نصب می شود.

۲- خواجه تاج‌الدین شیروانی و دو برادر دیگرش خواجه عمادالدین محمود و خواجه زین‌الدین از چهره‌های معتبر دوران آق‌قویونلو در قرن نهم در کاشان بودند. آنها آثار و بناهای مهمی از جمله مدرسه، بقعه و خانقاه ساختند.

۳- ساختمان کوچک با یک یا چند اتاق در قسمت بالایی خانه و مستقل از آن

۴- در و پنجره های مشبکی که به جای اینکه بر پاشنه بچرخد به سمت بالا باز می شوند.

جایگاه تاریخی و معماری بنا

بنای مسجد-مدرسه آقابزرگ کاشان درست در زمانی ساخته شد که نخستین نشانه های تاثیر معماری غربی در معماری ایران مشاهده می شود. در سازه هایی همچون کاخ عالی قاپوی اصفهان و کاخ گلستان تهران نیز الهام از معماری غربی به چشم می خورد. گروه دیگری از بناها و به ویژه مساجد ساخته شده در زمان پادشاهی محمد شاه قاجار با الهام کامل از معماری سنتی بویژه معماری صفویه احداث شدند که از میان آنها می توان به مسجد امام تهران اشاره کرد. آنچه که مجموعه آقابزرگ را از تمامی بناهای هم عصر خود متمایز می کند این است که، نه از معماری سنتی در ساخت آن پیروی شده و نه عناصر غربی در آن حضور پیدا کرده اند. در عین حال که این بنا بر اساس اصول معماری ایرانی ساخته شده، تفاوت ها و نوآوری های غیر قابل انکار نیز در آن دیده می شود. این نشان می دهد که معمار بنا هم به تغییرات زمانی خود توجه داشته و هم به ارزش های پایدارِ معماریِ گذشته، پایبند بوده است. نگرش نو و هماهنگ با تحولات زمانه را می توان در این موارد یافت: استفاده از اختلاف سطح، ایجاد طبقات، بازی با حجم ها، درک تازه از فضا و برخوردی بی پیرایه با تزیینات

از آنجا که معماری ایران پس از این دوران به شیوه دیگری ادامه پیدا کرد، بناهای معدودی با این اصول ساخته شدند. در نتیجه کمتر بنایی به این شکل در روزگار کنونی دیده می شود و مجموعه آقابزرگ در میان بناهای منحصر به فرد ایران قرار می گیرد.

علت نامگذاری

مجتهد بزرگ کاشان، ملا محمد مهدی نراقی همزمان با تولد فرزند آخرش از دنیا می رود و بر اساس رسم آن زمان، نام وی را بر فرزندش می گذارند. پس از مدتی فرزند به دنباله روی از راه پدر، مجتهد می شود و مردم کاشان به دلیل جلوگیری از اشتباه به خاطر تشابه اسمی پدر را ” آقا بزرگ” و فرزند را ” آقا کوچک” می خوانند.

محمد شاه قاجار در سفر به اصفهان چند روزی در کاشان اقامت می گزیند و با علمای شهر و از جمله با آقا کوچک دیدار می کند. شاه متوجه می شود که وی از درجه علمی بالایی برخوردار است پس دستور می دهد که او را هم آقابزرگ بخوانند. حاج محمد تقی خانبان، حاکم وقت شهر نیز مامور می شود که این مسجد و مدرسه را برای این مجتهد بزرگ بنا کند و دخترش را نیز به عقد وی درآورد.

نقل است که در جلسه دیدار شاه و علما، شاه پس از پی بردن به مقام علمی ملامحمد مهدی از وی و دیگر علما خواست که هر آنچه می خواهند را بیان کنند. ملا محمد مهدی می گوید: ” پشه ها را از ما دور کن!” شاه پاسخ می دهد: “درخواستی از من بکنید که بتوانم آن را اجابت کنم من از انجام این کار عاجزم” سپس از او خواسته شد که برای رعیت مسجدی بنا کند تا در آن نماز بخوانند.

معماری مسجد آقابزرگ

مدرسه آقابزرگ به سبک مدارس چهارباغ و صدر اصفهان ساخته شده است و پلان مسجد آقابزرگ کاشان آن را در زمره مساجد دارای سه شبستان قرار می دهد. معمار بنا شخصی به نام استاد شعبانعلی پشت مشهدی و نقاش آن استاد محمد باقر قمصری است و کتیبه های مسجد توسط اساتید برجسته خوشنویس کاشان از جمله محمد ابراهیم (جد خاندان معارفی)، محمد حسین (جد خاندان ادیب) و سید صادق کاشانی نگاشته شده اند. مسجد آقابزرگ تنها مسجد ۵ طبقه جهان است و دو صحن یا حیاط در بالا و پایین دارد.

معماری این بنا نکات ویژه ای دارد که به آنها می پردازیم:

سرپیچی از اصول سنتی مسجد و مدرسه سازی

نکته مهم و قابل توجه در این محل، همین تلفیق مسجد و مدرسه با دو الگو و نقشه متفاوت است. نکته قابل توجه در مورد این مجموعه تعدد و تنوع عملکرد آن است. برای فهم این ویژگی می توان به عملکردهای موجود در مدارس علمیه اشاره کرد که عمدتا محدود و مشخص هستند و حتی در مدارس بزرگ هم که توسط حاکمان ساخته می شدند، این محدودیت مشاهده می شود؛ اما در مجموعه آقابزرگ با تلفیق مسجد و مدرسه، همه فضاهای متنوع و مورد نیاز مدرسه و حتا فضاهایی بیشتر از سایر مدارس ساخته شده است. این تعدد عملکرد در حالی در بنا وجود دارد که محدودیت زمین نیز وجود داشته و احداث چند طبقه ای نیز راه حلی برای حل این مشکل به شمار می رود. این نوع ساختار به نوعی شکستن اصول طراحی سنتی است در حالی که مساجد و مدارس هم دوران با بنای آقابزرگ هیچ وقت از قالب های موجود در جامعه خارج نمی شدند. هیبت اصلی بنا و گنبد و بارگاه چشمگیر آن از نظر بزرگی ساختمان و طرح عالی و نقشه بی نقص و به کارگیری فنون معماری اصیل ایرانی با نمونه دیگری قابل قیاس نیست و شاهکاری در نوع خود به شمار می رود.

در نگاه اول ساختار مدرسه تقریبا هماهنگ با الگوی سنتی مدارس دیگر است؛ اما در عین حال ابتکاراتی در طراحی این بنا به ویژه استفاده از سرداب به عنوان مدرس (محل تحصیل) در آن دیده می شود. باز بودن مسجد از چهار طرف یکی از بارزترین سرپیچی ها از سنت های موجود در مسجد سازی است که البته اشکالاتی نیز دارد. مهم ترین مشکل، مکان قرارگیری قبله و جهت آن است که تا حدی از آن سرپیچی شده است و به نظر می رسد سازنده کاملا آگاهانه و در نتیجه محدودیت ها این کار را انجام داده باشد. گفته می شود سازنده بنا سعی در احیای مسجد قدیمی موجود در این مکان داشته و جهت قبله مسجد اصلی با پیروی از مسجد قدیمی به این صورت درآمده است. وجود بنای تاریخی بقعه خواجه تاج الدین با قدمت ۷۰۰ سال در جبهه شرقی را نمی توان نادیده گرفت که نقش بسزایی در محدودیت ساخت داشته است. تناسبات زمین موجود از دیگر نکاتی بوده که در این تصمیم سازنده نقش داشته چرا که زمین در این محل بسیار کشیده و نامتناسب می شود.

سردر، بخشی غیر متعارف در مساجد یا مدارس است؛ اما در مسجد آقابزرگ دیده می شود و انسان را به یاد باغ های قدیمی ایرانی می اندازد. این سردر باعث ایجاد سه ارتفاع متفاوت شده و رواق های شرقی و غربی و در نهایت گنبدخانه مسجد با ارتفاعی بسیار بیشتر از حد انتظار ساخته شده اند که این مساله نیز تفاوت این مجموعه را با سایر نمونه های مشابه آشکار می سازد.

تزیینات تماشایی و پرهیز از افراط

مجموعه آقابزرگ یکی از دیدنی ترین بناها از نظر عناصر معماری و تزیینات به کار رفته است و کاشی کاری، آجرکاری، کتیبه های نفیس گچی و کاشی، مقرنس کاری، رسمی‎بندی و یزدی‎بندی، کارهای چوبی (کنده‎کاری، گره‎چینی و …)، خطاطی ثلث و نستعلیق و نقاشی و… از جمله تزیینات به کار رفته در این بنا هستند. با وجود همه این تزیینات، ظاهر مجموعه ساده و بی پیرایه به نظر می رسد و افراط در تزیینات در آن دیده نمی شود. کاربرد محدود و ساده از تزیینات غنی و استفاده غالب از نمای آجری، آرامشی عارفانه در نما و سایر بخش ها ایجاد کرده که دل هر بیننده ای را می رباید و اندیشه اش را تحت تاثیر قرار می دهد. گنبد بزرگ و مرتفع بنا نیز چندان توی ذوق نمی زند و با وجود شاخص بودن و برتری، نوعی تواضع را به نمایش گذاشته است. نمای اصلی بیشتر مساجد ایران کاشی کاری شده و چهره بنا را تحت تاثیر قرار داده است. اما در مسجد آقابزرگ استفاده از آجر و رنگ یکنواخت حاکم در نماهای اصلی و فرعی چشم را به سمت تزیینات منحرف نمی کند و باعث شده تا فضاها و حجم های به کار رفته به خوبی نمایان شوند. مجموعه این عوامل برخورد جدید و نوآورانه ای در معماری را نشان می دهند و حکایت از آغاز تحولی در معماری دارند.

استفاده هوشمندانه از عناصر اقلیمی و معماری

وجود برخی ویژگی ها در این مسجد نشان دهنده استفاده هوشمندانه از عناصر معماری است که به مهم ترین آنها اشاره می کنیم:

طرح گودال باغچه: باغچال یا گودال باغچه عنصری در معماری سنتی ایرانی است که در وسط حیاط مرکزی ساخته می‌شده‌ و یک طبقه در داخل زمین فرومی‌رفته است. این فضا در اقلیم های بسیار خشک کویری از جمله کاشان، نائین و یزد جایگاهی خاص در معماری دارد و دارای مزایای زیر است:

۱-  خاک برداشت شده از زمین برای ایجاد گودال باغچه، در تهیه خشت مورد نیاز برای احداث بنا به کار می رود. این کار باعث صرفه جویی در مصالح می شود و مواد غیر بومی به کار رفته در بنا را نیز به حداقل می رساند.

۲- طرح گودال باغچه امکان دسترسی به آب قنات را هم فراهم می‌کرده‌ و این مساله، در شهرهای دارای شبکه پیچیده قنات ها اهمیت بسیاری داشته است.

۳- به کارگیری گودال باغچه در افزایش مقاومت بنا در برابر زلزله تاثیر قابل توجهی دارد.

استفاده از گودال باغچه در این بنا باعث شده تا ترکیب دو عملکرد مسجد و مدرسه بهتر جلوه کند و تداخل های فضایی مشکلی را به وجود نیاورد.

استفاده از بادگیر: معمار مسجد آقابزرگ برای مقابله با داغی کویر در تابستان راه حلی کاملا ایرانی را به کار برده و از عنصری به نام بادگیر بهره برده است. بادگیر برج‌هایی هستند که بر بام خانه‌ها تعبیه می شوند تا هوای مطبوع را به اتاق ها برسانند.

اصول اربعه معماری اسلامی: این اصول به مجموعه تزیینات زیر گفته می شود که در مساجد دیگر نیز به چشم می خورند:

• رسمی بندی: شیوه‌ای از کاربندی (۱) است که بر اثر تقاطع چند قوس به وجود می آید. کاربندی به قسمت حد فاصل بین طرح چهار ضلعی تا محل آغاز ساقه گنبد می گویند که از تقاطع قوس‌های فرعی شکل می گیرد.
• گره سازی: شاخه‌ ای از هنر معماری و کاشی کاری سنتی است و هنرمندان سعی می کنند با کنار هم چیدن کاشی، آجر یا سایر مواد نقش‌های هندسی تزیینی درست کنند.
• یزدی‌بندی: به نوع خاصی از کاربندی زیر گنبد و پوشش قوسی شکل ورودی ها اتلاق می شود که جلوه ای خاص به فضا می بخشد.
• مقرنس: مقرنس‌ها به شکل طبقاتی روی هم ساخته شده هستند که برای آرایش دادن بناها یا تغییر از یک شکل هندسی به شکل هندسی دیگر از آنها استفاده می شود.

در مسجد آقابزرگ این اصول به گونه ای به کار گرفته شده اند که نگاه بیننده را به مرکز گنبد هدایت می کنند و ذهن او را به خالق نظاره گر معطوف می سازد.

پاورقی

۱- یکی از تزیینات معماری سنتی است که به انواع طاق سازی‌ تزیینی نیز اتلاق می شود. در این تزیین، باریکه‌ طاق های مُوَربی را می بینیم که با یکدیگر تلاقی دارند و از تقاطع آنها برای ایجاد طاق بهره می برند.

تناسبات بنا

این بنا انسان را در فضایی با تناسبات حساب شده قرار می دهد؛ فضایی که در ایجاد احساس آرامش معنوی برای دو عملکرد مسجد و مدرسه علمیه بسیار موفق عمل می کند. استفاده از گودال باغچه به عنوان حیاط مدرسه علمیه باعث بوجود آمدن فضایی محصور برای مدرسه شده و مکانی تقریبا مجزا را در اختیار طلاب قرار داده است. تعبیه صحن مسجد و سقف مدرسه علمیه به گونه ای برنامه ریزی شده که دیوارها با فاصله از گودال باغچه قرار بگیرند. این تناسبات سازنده بنا را به دردسر انداخته اما در نهایت یک شاهکار ایجاد کرده است. طلبه ای که در این مدرسه درس می خواند، هم از حظ معنوی ناشی از جلوه های روحانی بنای مسجد برخوردار است و هم محیطی آرام و فضایی مناسب برای مطالعه دارد.

وجود انواع فضاهای باز، نیمه باز و بسته

در مجموعه آقابزرگ به انواع مختلفی از فضاها از جمله بسته، فضای نیمه باز و فضای باز برخورد می کنید که معمار به شکلی هنرمندانه از همه آنها در جهت ایجاد فضاهای متنوع و چشم اندازهای مطلوب به بهترین شکل استفاده کرده است.

فضای باز به تبعیت از معماری سنتی ایران تعریف شده اما توجه و دقت بیشتری نسبت به سایر بناها در آن دیده می شود.

سازنده بنا از عناصر معماری به صورت ترکیبی و با تناسباتی متفاوت استفاده کرده تا فضاهایی را ایجاد کند که هرچند فضای باز به نظر می رسند؛ اما هر گوشه آنها هویت خاصی را به نمایش می گذارد و نام و کاربری مخصوص خود را دارد.

فضای نیمه باز در این بنا معنایی دیگر را ارایه می دهد و این مساله به ویژه در صحن مسجد که بر خلاف مساجد سنتی ایران به صورت نیمه باز طراحی شده، کاملا مشهود است.

بخش ها و دیدنی های مسجد آقابزرگ 

در ادامه می خواهیم شما را به درون مجموعه آقابزرگ ببریم و به جای جای آن سر بزنیم.

۱- ورودی و سردر 

جلوی مجموعه مسجد و مدرسه آقابزرگ دو سکو در دو طرف بنا می بینید که به نام پیرنشین شهرت دارند. این سکوها برای استراحت اشخاصی بوده که از کوچه عبور می کردند تا اگر باری بر دوش دارند برای لحظاتی آن را بر روی این سکوها قرار دهند و نفسی تازه کنند. در سه ضلع سردر ورودی و درست در بالای در، کتیبه ای به چشم می خورد که  قصیده ای بر روی آن خودنمایی می کند. کمی بالاتر کتیبه ای مرمرین دیده می شود که احتمالا به محمد شاه قاجار تعلق دارد و در آن از تخفیف مالیات برای ملامحمد مهدی نراقی، قصابان و دباغان سخن به میان آمده و در بخشی از آن چنین نوشته است:

به حکم محکم شاهنشاه عادل، باذن محمد شاه قاجار خلدالله ملکه و احسانه، حجت الاسلام ملامحمد مهدی نراقی به موجب فرمان مبارک مقرر آمده از تکالیف دیوانی معاف شد.

ورودی اصلی مسجد یک جفت در نفیس دارد که کنده‌کاری شده و با گره‌چینی و گل میخ زینت یافته اند. بر روی این درها تعدادی میخ به چشم می خورد که تعداد آنها در دو لنگه در دقیقا به ۶۶۶۶ عدد می رسد و تداعی کننده تعداد آیات قرآن کریم است. استفاده از این میخ ها هم دلایل خاصی دارد که عبارتند از:

۱- در روزگاران گذشته در زمان حمله اقوام مهاجم به شهر، مردم به داخل مسجد پناه می بردند و برای حفظ جان خود در آنجا می ماندند. استفاده از این میخ ها استحکام فوق العاده ای به در بخشیده و باعث می شود که شخص مهاجم از بیرون نتواند آن را با تبر یا هر وسیله دیگری خرد کند.

۲- میخ بعد از مدتی در داخل چوب زنگ می زند و حالتی ترد به آن می دهد. موریانه ها از این حالت خوش‌شان نمی آید و در نتیجه به این نوع چوب کاری ندارند. همین مساله علت سالم ماندن این در بعد از ۱۸۰ سال است.

بر روی دو دستگیره در دو بیت شعر از سعدی نوشته شده است:

زیباتر از تو در نظرم هیچ منظری    کس درنیامدست به این خوبی از دری

اول منم که در همه عالم نیامده         دیگر نیاورد چو تو فرزند مادری

در ابتدای ورود به مسجد محو زیبایی سردر این مجموعه خواهید شد که در دو طبقه ساخته شده و گفته می شود ۳۲ هنر در آن به کار رفته است. سقف این سردر با مقرنس های معلق گچی و نقاشی زینت یافته است و سردر باغ های سنتی ایران را در ذهن تداعی می کند. وجود همین بنا یکی از نمونه های شکستن اصول سنتی در بنا به شمار می رود چرا که معمولا سردر مدارس علمیه کاملا در دل بنای حوزه جای می گیرد و به صورت بنای مجزا در نظر گرفته نمی شود.

وارد فضای جلوخان (۱) که می شوید دیوارها توجه شما را به خود جلب می کنند که از کتیبه بالای سردر تا کف تختگاه (۲) های طرفین درگاه با کاشی های خشتی الوان پوشیده شده اند. در بالای سردر ۴ اتاق یا به اصطلاح بالاخانه دیده می شود که از دو طرف دارای درگاه هایی باز هستند. این اتاق ها با استفاده از درگاه های‌شان از یک طرف چشم انداز زیبای مسجد را دارند و از طرف دیگر ارتباط تصویری با خارج از بنا برقرار می کنند. از داخل بنای سردر نمی توان به این قسمت ها دسترسی پیدا کرد و پله های پشت بام تنها راه رسیدن به این فضاها محسوب می شوند.

از سمت سردر که در جبهه شمالی مجموعه است، سازه به صورت چهار طبقه می شود؛ دو طبقه بالایی به سردر تعلق دارد و طبقه زیرین به صورت دونیم طبقه است. نیم طبقه بالا، مسجد یا شبستان زمستانی است و نیم طبقه پایینی نیز در تابستان به عنوان مدرسه استفاده می شود.

در دو طرف سر در دو بادگیر قرار دارد که با ارتفاع و ابعادی متناسب ساخته شده و بر زیبایی بنا افزوده اند. این بادگیرها تناسب و تعادل بین دو بخش حجمی متفاوت بنا یعنی سردر و مسجد را نیز تکمیل می کنند.

پاورقی

۱- فضایی وسیع در جلوی در ورودیِ بعضی از بناهای بزرگ و مهم

۲- محل نشستن

۲- هشتی، دالان و مهتابی

یکی از بخش های شاخص معماری ایرانی اسلامی، هشتی است که در انواع بناها دیده می شود. این بخش فضای سرپوشیده ای متصل به کوچه و حیاط خانه است که بلافاصله بعد از ورودی و درگاه قرار می‌گیرد. در مسجد آقابزرگ نیز این فضا تعبیه شده است و از آنجا دید کاملی به حیاط و گنبدخانه مسجد وجود دارد. سقف هشتی مسجد آقابزرگ با آجر و کاشی معقلی طاق بندی شده و به زیبایی آراسته شده است.

اتاق خادم و پله ای برای دسترسی به طبقه پایین نیز در دو طرف هشتی دیده می شود. دو دالان مسقف عریض در این فضا به چشم می خورد که طاق‎ نماهایی عمیق در هر دو طرف دارند و دسترسی به صحن و سرای مسجد و مدرسه را ممکن می کنند. این دالان ها شیب کمی دارند که به خاطر اختلاف سطح موجود بین فضای بیرونی صحن -که در واقع سقف حجره های مدرسه را تشکیل می دهد- ایجاد شده است. در وسط هر راهرو یک قسمت سرباز به صورت حیاط قرار دارد.

در مسیر راهرو درگاه هایی وجود دارند که با چند پله به صحن شمالی مسجد راه پیدا می کنند؛ صحنی که سقف نیم طبقه مدرسه علمیه را تشکیل می دهد و مسجد زمستانی بنا نیز هست.

پس از هشتی و رو به روی در ورودی محوطه‎ای باز قرار دارد که از آن با عنوان مهتابی یا زمستانه نشین یاد می کنند و در هنگام زمستان از آن استفاده می شد. سنگ هایی در وسط این فضا وجود دارد که از جنس مرمر هستند و نور اتاق های پایینی را تامین می کنند. بد نیست بدانید مرمر تنها سنگی است که نور را از خود عبور می دهد. قوس ها و تویزه ها از دیگر عناصر به کار رفته در ساخت این مسجد هستند که زیبایی خاصی به آن بخشیده اند.

۳- صحن مرکزی

صحن مرکزی مجموعه مسجد و مدرسه آقابزرگ دو بخش دارد که در اینجا به معرفی آنها می پردازیم:

حیاط گودال باغچه

حیاط طبقه پایینی که همطراز با حوض و باغچه ها است به عنوان حیاط گودال باغچه محسوب می شود و اختصاص به مدرسه داشته است. در سه طرف این حیاط دوازده حجره با راهروهای جداگانه دیده می شود و یک فضای بزرگ‌تر از حجره ها در وسط اضلاع حیاط و چند انبار در گوشه ها وجود دارد.

گودال باغچه از شرق و غرب به ۱۰ حجره، از جنوب به ۲ حجره در دو طرف و یک مدرس در وسط و از شمال به شبستان و سرداب زیر آن منتهی می شود و چند اتاق و انبار در ۲ کنج جنوب غربی و شرقی آن به چشم می خورد. این حیاط به شکل مربع مستطیل و در جهت شمالی ـ جنوبی ساخته شده است. کف آن با آجر پوشیده شده و عناصری مشتمل بر حوضی در وسط به شکل کثیرالاضلاع و ۴ باغچه در ۴ طرف آن با درختان انار و انجیر و چاه آب و فاضلاب در آن وجود دارد.

حیاط همکف یا بالایی

سطح حیاط همکف همطراز معابر مجاور مسجد است و در چهار گوشه آن پله هایی برای دسترسی به طبقه پایین و حجره های طلاب دیده می شود. این حیاط، بام مدرس و حجره‌ها به شمار می رود و شبیه یک مهتابی است. این قسمت از شرق و غرب با ۲ دیوار دارای طاق‌نما محصور شده است، از شمال به مهتابی (بام چهلستون) منتهی می شود و از جنوب به ایوان مسجد راه دارد.

این حیاط در دو طرف طول شرقی و غربی راهروهای وسیعی دارد که بام حجره ها را تشکیل می دهند. اضلاع حیاط در هر طرف با پنج صفه نماسازی شده و  پشت بغل (۱) های صفه ها با تزیینات معقلی آجر و کاشی زینت یافته اند.

نمای اصلی مسجد را می توان در ضلع جنوبی حیاط دید چرا که در جلوی این قسمت، ایوان وسیعی با کاشی کاری های چشم نواز دیده می شود، مقصوره و گنبد خانه در عقب آن قرار گرفته است و یازده چشمه و رواق نیز در اطراف آن تعبیه شده اند که مجموعه شبستان باز و تابستانی را تشکیل می دهند. این قسمت از بنا از سه طرف به فضای باز منتهی می شود و شکوه و زیبایی خاصی دارد.

دیوارهای شرقی و غربی حیاط اصلی از  آجر است و دهانه‎های صفه‎ای به شکل ایوانچه یا طاق‎نما در آنها دیده می شود که در ارتفاع نیم‎متری از کف حیاط ساخته شده و آنها را با قوس های جناغی پوشانده اند. پشت بغل ها نیز با کاشی کاری معقلی تزیین شده اند و ترکیب خاصی را به نمایش می گذارند.

پاورقی

۱- لچکی بالای قوس. لچکی بخش های مثلثی شکلی هستند که در قسمت اتصال دو قسمت از ساختمان ایجاد می شوند.

۴- شبستان ها

همانگونه که اشاره کردیم این مسجد دارای ۳ شبستان است. در عمارت سردر دو شبستان وسیع زمستانی و تابستانی وجود دارد که در دو طبقه واقع شده اند.

این مجموعه ۲ شبستان چهلستونی دارد که عبارتند از:

* شبستان جبهه غربی گنبدخانه که پس از تکمیل ساخت مجموعه به آن اضافه شده و دارای ۲۰ ستون آزاد و ۳۰ چشمه طاق آجری است. در قسمت شمالی این شبستان راهروی ارتباطی و پلکان پشت‎بام و محلی برای وضوخانه قرار دارد.

* شبستانِ زمستانی که در جبهه شمالی مسجد و صحن اصلی حیاط قرار دارد. پایه‎های این شبستان قبل از احداث گنبدخانه بر روی پایه‎های به جامانده از بنایی که بر اثر زلزله یا عوامل دیگر ویران شده، ساخته شده است. این شبستان ستون هایی از آجر و خشت دارد و دارای گوشه‎سازی و رسمی‎بندی است. پوشش آجری عرقچین آن نیز با نقوش هندسی آجر و کاشی زینت یافته است. در این شبستان روزنه هایی با پوشش سنگ مرمر تعبیه شده که نور طبیعی ملایمی را به درون شبستان می‎رسانند.

این شبستان یک محراب گچی دارد و یک رشته پلکان، آن را به هشتی ورودی مسجد پیوند می دهد که راه ارتباط اصلی آن با خارج مسجد به شمار می رود و ۲ ورودیِ دیگر، آن را به حیاط مرکزی و صحن گودال باغچه مرتبط می کنند. در جانب شمال غربی این شبستان یک حیاط خلوت، یک حوض و محلی برای وضوخانه قرار دارد که با همان پلکان به هشتی ورودی اصلی مسجد ارتباط دارد. این پلکان و راه ورودی آن اکنون مسدود است و عبور و مرور از آن صورت نمی گیرد.

شبستان زمستانی در ابتدا در مسجد آقابزرگ وجود نداشت و ۲۰ سال بعد از اتمام ساختمان اصلی مسجد در محل صحن غربی به آن اضافه شد. ساخت این قسمت از مسجد توسط مرحوم شعبانعلی پشت مشهدی صورت گرفت تا مشکل سردی هوا در زمستان رفع شود. در بخش جنوبی شبستانِ زمستانی فضاهایی قرار دارند که کاربری اولیه آنها مشخص نیست؛ اما امروزه به عنوان وضوخانه و انبار کاربرد دارند. از آنجا که این شبستان فضای بسته ای دارد به عنوان شبستان اصلی مسجد نیز از آن استفاده می شود.

بادگیرهای بخش سردر که پیش از این از آنها سخن گفتیم، هوای مطبوع را به شبستان زیرین (تابستانی) منتقل می کنند تا داغی هوای تابستان برای مراجعان مطبوع شود. از اوایل انقلاب اسلامی تاکنون شبستان تابستانی تغییر کاربری داده و یکی از کتابخانه های فعال کاشان به شمار می رود.

شبستان دیگر جنب گنبدخانه مسجد است که در ادامه در مورد آن سخن خواهیم گفت. قبله و محراب اجزای مهم هر شبستانی به شمار می روند و بیش از هر چیز دیگری توجه افراد را به خود جلب می کنند. جهت قبله محراب در این شبستان با عبارت ” یا قاضی الحاجات” مشخص شده است و در  اطراف محراب نیز کتیبه ای منقوش به سوره های شمس و اعلی با خط ثلث و از جنس ساروج دیده می شود. محراب کاشی کاری شده در شبستان جنب گنبد از زیباترین قسمت های مسجد آقابزرگ به شمار می رود و جلوه ای خاص به شبستان بخشیده است. بالای محراب هم کانالی تعبیه شده تا انعکاس صدای پیش نماز در کل مسجد افزایش یابد. در این شبستان بر خلاف سایر مساجد اصل رعایت تقارن دیده نمی شود و محراب کنار شبستان بنا شده است و نه در وسط آن. محراب در منتهی الیه گوشه جنوب غربی قرار دارد و در جهت قبله اصلی قرار گرفته است.

معمولا در مساجد ایران شبستان اصلی و گنبدخانه از سه یا چهار طرف محصور هستند و جهت محراب در تمامی مساجد بسته و بدون در و پنجره ساخته می شده است؛ اما مسجد آقابزرگ از این نظر نیز سنت شکنی داشته و شبستانی غیر محصور دارد. در ابتدا بخش گنبدخانه به عنوان شبستان در فصول گرم و تابستان های داغ منطقه کویری استفاده می شد؛ اما بعد از مدتی فرزند ملا محمد مهدی با پوشاندن پیرامون یکی از حیاط های اطراف گنبدخانه و مسقف کردن آن شبستان مسجد را به غرب گنبدخانه منتقل می کند. این شبستان بسیار وسیع است و به وسیله سه درگاه بزرگ با پنجره چوبی سبک به محوطه گنبدخانه راه پیدا می کند. در زمان ملا محمد مهدی صاحب اولیه مسجد، دو حیاط این قسمت نیز قرینه هم بوده اند؛ اما پس از اضافه شدن این شبستان تقارن آنها بر هم خورده و یکی به صورت مسقف و محصور و دیگری بدون سقف و از ۴ طرف آزاد دیده می شود.

تصاویر ارسالی کاربران

۵- گنبدخانه

یکی از دیدنی های این مسجد با شکوه گنبدخانه آن است که تمام آن از آجر ساخته شده است. گنبدخانه به محلی گفته می شود که سقفی گنبدی دارد و و بیشتر در اماکن مذهبی به چشم می خورد. این سازه از دوران سلجوقی به بعد به اکثر مساجد ایران راه یافته و به بخشی از آنها تبدیل شده است.

گنبد مسجد آقابزرگ دو پوسته (دولایه) از هم جدا است و از بزرگ‌ترین گنبدهای آجری محسوب می شود. ایوان مرتفع جلوی گنبد نیز پوشش دو لایه آجری دارد. در ارتفاع حدود ۶ متری از کف گنبدخانه درگاه‌هایی بر بالای ورودی های هشت‌ ‌گانه تعبیه شده که در جانب ایوان به یکدیگر راه پیدا می کنند. بر دو اتاق گوشواره ایوان دو گلدسته با پوششی از کاشی معرق خودنمایی می کند که علاوه بر فراهم نمودن محلی برای گفتن اذان، به استحکام دیوارها و پوشش ایوان نیز کمک می کنند. ارتفاع زیاد این بخش بسیار جالب است؛ به ویژه ارتفاع زیاد گنبد که حدود ۶ متر از گلدسته بلندتر است و با توجه به گلدسته های کوتاه و باریک در نگاه اول توجه را به خود جلب می کند.

در این گلدسته کلمات «الله»، «محمد» و «علی» به خط بنایی معقلی نگاشته و تکرار شده اند و بالاتر از آنها ۲ ردیف کاشی کاری معقلی دیده می شود و پس از آن ماذنه مسجد قرار دارد. یک ردیف پلکان مارپیچ حول محور ستونی در مرکز داخل گلدسته را دور می‎زند و ارتباط پشت‎بام مسجد به انتهای گلدسته‎ها را فراهم می کند.

ضلع جنوبی گنبدخانه به حیاطی هم‎سطح با حیاط بالایی راه پیدا می کند. در جنوب شرقی گنبدخانه نیز حیاطی کوچک و مربع شکل وجود دارد که هم‎سطح با گودال باغچه احداث شده است و به اتاق ها و تاسیسات رفاهی مسجد راه دارد.

در خارج از رواق های گنبدخانه و در ضلع شرقی، حیاط خلوت کوچک‌تری، هم‎سطح با حیاط بالایی تعبیه شده است که به محوطه شرقی مسجد راه می یابد و یک ورودی فرعی و سردر و هشتی کوچکی دارد. پیش از این در جبهه شرقی مسجد، خانقاه و مدرسه و مقبره خواجه‎تاج‎الدین قرار داشت که اکنون تنها مقبره آن باقی مانده است.

پیرامون گنبدخانه رواق هایی به هم پیوسته با پوشش طاق و تویزه وجود دارد و پوشش سردر و ایوان ورودی شمال گنبدخانه شامل این موارد است:

۱- یک تویزه که در جلو قرار دارد.

۲- نیم گنبدی که زیر پوشش اصلی سقف کاذب آن قرار دارد و با رسمی‎بندی آجر و کاشی به صورت معقلی حصیری تزیین شده است.

این قسمت از مسجد شامل گنبدخانه است و رواق های اطراف و ایوان اصلی مستطیلی مربعی با ابعاد ۳۰×۲۸ متر را به خود اختصاص داده. کتیبه‎ای گچی منقوش به سوره فتح به خط ثلث برجسته گرداگرد داخل گنبدخانه را پوشانده و در پایان آن تاریخ ۱۲۶۴ق به چشم می خورد. در ۳ ضلع ایوان ورودی این قسمت و همطراز با کتیبه گچ‎بریِ داخلی، کتیبه‎ دیگری وجود دارد. این کتیبه از کاشی خشتی بوده و سوره النبا به خط ثلث سفید بر زمینه لاجوردی آن نقش بسته است. در حاشیه‎های بالا و پایین آن نیز کتیبه‎ای دیگر حاوی مرثیه هفت‎بند محتشم کاشانی به چشم می خورد که به خط سُرمه‎ای بر زمینه طلایی نگاشته شده و در میانه آن جمله “عمل کاتب‎الحروف محمدحسن ۱۲۶۳” دیده می شود. هم‎سطح با این کتیبه‎ها و در ۲ طرف دیوارهای ایوان جلوی گنبدخانه، اتاق های گوشواره وجود دارند که هم از رانش دیوارهای اصلی ایوان جلوگیری می‎کنند و هم فضای مفیدی را در اختیار مدرسان و طلاب مدرسه قرار می دهند.

به نظر می رسد که اتاق های گوشواره در گذشته دارای ارسی با ۳ لنگه درِ چوبی بالارو بوده اند که امروزه اثری از آن دیده نمی شود و به جای آنها در هر اتاق ۳ درگاه باز با قوس نیم‎دایره و بدون پنجره وجود دارد. در ارتفاع ۱۱ متری از کف گنبدخانه ۲۴ دهانه مساوی تعبیه شده که یک در میان به صورت پُر و خالی هستند. روزنه های باز، نور و هوای کافی را به داخل محوطه گنبدخانه می رسانند و از این رو مشکلی برای افراد حاضر در آن به وجود نمی آید.

ایوان با یک ورودی اصلی به داخل گنبدخانه و با دو راه ارتباطی از راست و چپ به رواق های اطراف راه پیدا می کند. ۲ گوشواره مقرنس در ۲ گوشه ایوان به چشم می خورد که زیبایی خاصی به این قسمت بخشیده اند. به طور کلی تزیینات زیر در ایوان دیده می شوند:

• ازاره ایوان با کاشی خشتی ۷ رنگ
• نمای سرپایه‌های ۲ طرف با ۳ ردیف قاب عمودی دارای دورهای (قوس‌های) جناغی
• پشت بغل‌ها با آجر و کاشی معقلی

معماری خاص گنبدخانه مسجد آقابزرگ از ویژگی های شاخص این بنا به شمار می رود. در گذشته معمولا گنبد روی پایه‌های آزاد ایجاد نمی شد؛ اما گنبد مسجد آقابزرگ بر روی ۸ پایه بزرگ و دیوارهای قطور ساخته شده است. وزن بار گنبد معلق بر دوش پوسته قوس دزد (۱) در درون بنا می افتد و به کمک جداره های درون آهیانه (۲) یا جمجمه به ساق گنبد و دیواره های اطراف منتقل می شود. پوسته دیگر گنبد، عرقچین (۳) است که نمای طاق مقصوره (۴) و گنبدخانه را شکل می دهد. دهانه داخلی این گنبد ۱۰ متر و ارتفاع داخلی گنبد (کف تا زیر سقف) حدود ۲۱ متر و ارتفاع خارجی از کف تا نوک گنبد خارجی حدود ۵/۲۶ متر است.

ساختار گنبدخانه به گونه ای است که در فصول گرم و تابستان‌های داغ منطقه کویری، گنبدخانه میزبان جریان هوای خنک می شود و آب و هوایی مطبوع پیدا می کند. در اکثر مساجد جبهه جنوب گنبدخانه را مسدود می کنند تا بتوانند محراب ایجاد کنند و دیوارهای قطوری نیز برای آن می‌سازند. با این وجود، سمت جنوب، جنوب شرقی و جنوب غربی گنبدخانه مسجد آقابزرگ آزاد و رهاست و محراب در دیوار رواقی ساخته شده که گنبدخانه را در بر گرفته است.

محراب در زاویه جنوبی گنبد قرار گرفته و مزین به هنر مقرنس و گچ کاری است و  کتیبه موجود تاریخ احداثش را به سال ۱۲۶۴ نسبت می دهد. این محراب در محلی غیر متعارف نسبت به سایر مساجد تعبیه شده و به دلیل باز بودن جبهه جنوبی فضا، جهت جنوب غربی در دیوار غربی را برای قرار گیری محراب انتخاب کرده اند. البته جبهه غربی نیز مانند سه سمت دیگر باز است و تنها دهانه بسته آن همین قسمتی است که محراب در آن قرار دارد.

گفته می شود که اگر نمازگزاران در تعیین محل قرارگیری خود اختیار داشته باشد، قرار گرفتن در سمت راست امام جماعت، اولویت بیشتری دارد و احتمالا به همین دلیل محراب مسجد آقابزرگ این گونه جانمایی شده است. از سوی دیگر با قرارگیری محراب در این بخش فضای بیشتری در هنگام جماعت در اختیار مردم قرار دارد چرا که با قرار گرفتن محراب در وسط، بخش وسیعی از شبستان در قسمت جنوب غربی به هنگام برپایی نماز خالی می ماند.

مقصوره

مقصوره به قسمت زیر گنبد اتلاق می شود و در هر مسجدی چهره ای خاص دارد. سطح داخل گنبد با گچ سفیدکاری شده و تزییناتی چشم نواز دارد. این در حالی است که پوشش خارجی، گنبدی از نوع شبدری تند با نمای آجری است و تزیینی در آن دیده نمی شود. معمار مسجد آقابزرگ این قسمت را با طرح ۴ ضلعی آغاز کرده و با تغییر آن به ۸ و ۱۶ ضلعی در نهایت به دایره رسیده است و دایره ها نیز در انتها به شمسه ای منتهی می شوند. شمسه نقشی خورشید مانند است که در تذهیب یا طراحی به کار می رود و در معماری نشان از یگانگی خداوند متعال دارد.

گنبد این مسجد سه لایه است و در فضای داخلی آن کتیبه ای از سوره فتح به چشم می خورد. بیشترین محیط دایره این گنبد ۵۰ متر است و ارتفاع نوک گنبد از سقف مسجد به ۱۸ متر می رسد.

پاورقی

۱- قوسی که در آن آجرها یا سنگ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های طاق کوچک به کار رفته و به صورتی چیده شده اند که تشکیل حلقه های مجزای هم مرکز دهند.

۲- آهیانه گنبد به معنی جمجمه‌ است و در گنبدهای دوپوسته پوشش زیرین را با این نام می خوانند.

۳- پوشش های کم خیز گنبدی که معمولا برای پوشش زیرین بقعه ها به کار می روند.

۴- قسمت زیر گنبد

۶- مدرسه

حجره‌های مدرسه در سه ضلع حیاط و به اندازه یک پله بلندتر از سطح گودال باغچه ساخته شده اند. تعداد این حجره ها به ۱۲ عدد می رسد که هر کدام دارای چند تاقچه، یک صندوقخانه، یک پستو و یک بخاری هستند و توسط ۴ راهروی جنبی به حیاط راه پیدا می کنند. یک مدرس (محل تحصیل) بزرگ و راهروی جنبی که ورود به حجره ها را ممکن می سازد در جبهه جنوبی دیده می شود.

در ضلع رو به‌روی حیاط حجره‌ها اِسپَرهایی با شبکه‌های آجری به چشم می خورد که قابی مستطیل شکل از دو طرف آنها را در بر گرفته و پنجره‌ای مشبک در وسط آنها واقع شده است.

در جبهه جنوبی، شبستانی قرار دارد که با فاصله چند پله بالاتر از صحن مدرسه و به صورت نیم طبقه ساخته شده است. این بخش به عنوان مسجد مورد استفاده قرار می گیرد و شکستگی هایی در سقف دارد که حکم نورگیر را دارند. این شکستگی ها علاوه بر اینکه فضای روشن و مطلوبی را ایجاد می کنند، جلوه خاصی نیز به مسجد می بخشند.

۴ پلکان سنگی در ۴ گوشه حیاط این قسمت قرار دارند و به بام حجره‌ها منتهی می شوند که حیاط فوقانی و هم‌سطح گنبدخانه را تشکیل می دهد. یک پلکان دیگر نیز در میانه ضلع شمالی وجود دارد و دسترسی به سرداب در زیر مسجد را ممکن می کند که به شکل نیم طبقه در پایین صحن مدرسه تعبیه شده است. این سرداب هواکش‌هایی افقی و عمودی دارد که به ۲ بادگیر در ۲ قسمت شبستان شمالی راه پیدا می کنند و تهویه طبیعی را ممکن می سازند. گاهی اختلاف درجه حرارت سرداب با حیاط بالایی به ۲۰ تا ۲۵ درجه سانتی‌گراد نیز می رسد.

در گوشه حیاط از یک ورودیِ هم سطح با مدرسه، وارد راهرویی طولانی می شویم که به صحن دیگری می رسد. این قسمت دارای کاربری های متفاوتی است؛ در یک طرف راهی به انباری دارد، در یک طرف اتاقی با چاه آب دیده می شود و در طرف دیگر وضوخانه ای به چشم می خورد که بعدا اضافه شده است. اطراف صحن با طاق نماهای آجری تزیین شده و در بخش جنوب غربی آن در ادامه یک راهرو، اتاقی وجود دارد که عملکرد خاصی برای آن مشخص نیست. در وسط راهرو راه پله دیگر نیز وجود دارد تا دسترسی به طبقه بالا ممکن شود.

۷- حیاط برف انداز

به جز حیاط مرکزی، در قسمت انتهایی بنا و در پشت گنبدخانه حیاطی دیگر نیز دیده می شود که جهت تخلیه برف های گنبد تعبیه شده است. در وسط این حیاط چاهی قرار دارد تا برف های آب شده از طریق آن تخلیه شوند.

در آن زمان زنجیری به نوک گنبد متصل بوده که با گردش آن، برف نشسته بر روی گنبد تراشیده می شده و به حیاط برف انداز می ریخته است.

زیر حیاط برف انداز چاهی وجود دارد که بین مردم کاشان به چاه امام زمان مشهور است. مردم در کنار این چاه نماز می خوانند و عریضه داخل آن می اندازند تا حاجات‌شان برآورده شود. به جز این چاه فضاهای جنبی و خدماتی دیگری چون حوضخانه، آبریزگاه، آب انبار و … نیز در زیر این حیاط تعبیه شده است.

متاسفانه تصویری از این قسمت در دست نیست. اگر عکسی از این بخش دارید، آن را برای ما ارسال کنید تا با نام خودتان در کارناوال منتشر شود. عکس را اینجا آپلود کنید.

۸- کتیبه های مسجد آقابزرگ

در مسجد آقابزرگ کتیبه های متعددی وجود دارد که اطلاعاتی در مورد ساخت بنا و تاریخ آن نیز در آنها نهفته است. در اینجا به برخی از این کتیبه ها اشاره می کنیم:

کتیبه های موجود در محراب شبستان تابستانی که سال ۱۲۶۴ هجری قمری بر روی آن آورده شده و نام بانی مسجد «رضوان مآب فخرالحاج محمد تقی بن مرحوم محمد حسن نراقی» نیز بر آنها نقش بسته است.

کتیبه گچی هشت ضلعی مقصوره و زیر گنبد که سوره فتح و در آخر آن هم « کتبه اسدا… ۱۲۶۴ » به خط ثلث بر روی آن نوشته و گچ بری شده است.

کتیبه کاشی ایوان جلوی گنبد که بر روی آن سوره نبأ و مرثیه هفت بند محتشم کاشانی به چشم می خورد و در وسط آن هم «عمل کاتب الحروف محمد حسن ۱۲۶۳» نگاشته شده است.

کتیبه داخل هشتی ورودی بنا که مزین به آیات قرآن و تاریخ ۱۲۶۶ هجری قمری است.

کتیبه سر در مسجد که فرمان محمد شاه قاجار درباره بخشیدن مالیات است و در تاریخ محرم الحرام ۱۲۵۶ نصب شده است.

کتیبه کاشی کاری سر در شامل قصیده ماده تاریخ و نام بانی آن که سال ۱۲۴۸ هجری قمری را بیان می کند.

۹- آرامگاه خاندان نراقی

سال ها پس از ساخت مجموعه، در شرق حیاط و بر محور عرضی آن فضایی به صورت یک اتاق شکم دریده خارج از محوطه مسجد ایجاد شد تا به عنوان مقبره خاندان نراقی مورد استفاده قرار گیرد. .اتاق شکم دریده اتاقی تابستانی به شمار می رود که با بازشدن ارسی یا چند در و پنجره با حیاط و عناصر آن مثل حوض و باغچه ارتباط دارد. پس از ورود از در اصلی، در سمت چپ محوطه و در وسط غرفه های شرقی این آرامگاه دیده می شود و فرزند و نبیره و فرزند نبیره ملا محمد مهدی (شهید علی) در آن مدفون هستند. شخص ملا محمد مهدی در قم و پدرش (ملا محمد مهدی بزرگ) در صحن صغیر حضرت علی (ع) در نجف به خاک سپرده شده است. این مقبره درهای اُرُسی (عمودی باز شو) دارد که مزین به گره چینی هستند و بسیار ظریف طراحی شده اند.

روی کاشی های بالای این فضا عبارت « آرامگاه ابدی خاندان نراقی » با خط نستعلیق نگاشته شده و بر لوحی مرمرین اسامی افراد خاندان نراقی که در این مقبره مدفون هستند، آمده است.

نظرات گردشگران خارجی

بد نیست نگاهی داشته باشیم به نظرات گردشگران در وبسایت تریپ ادوایزر که از شاخص ترین وبسایت های گردشگری به شمار می رود:

جیترمن (Gtirman) از استرالیا | ۹ آذر ۹۶

خیره کننده در شب

این مسجد با چراغ روشن و بازتاب در آب جلوه ای تماشایی پیدا می کند و کاشی کاری و تزیینات خارق العاده ای دارد.

سو از استرالیا | ۱۳ آبان ۹۶

یک سورپرایز

این مسجد بسیار هنری تر از آن چیزی بود که تصور می کردم و حیرتم را برانگیخت. تزیینات سقف، کاشی کاری ها و تزیینات بسیار چشم نواز هستند.

گردشگر مالزیایی | ۲۸ مهر ۹۶

مسجدی با حیاط زیرزمینی

ورود به این مسجد هیچ هزینه ای ندارد. آنچه توجه من و همراهانم را جلب کرد، حیاط مرکز مسجد بود. یادتان باشد که برای بازدید از این شاهکار زمان زیادی را کنار بگذارید.

گردشگر فرانسوی | ۹ مهر ۹۶

یک مسجد فوق العاده ارزشمند برای بازدید

معماری زیبا، باغچه چشم نواز و نورپردازی در شب. بازدید از این مسجد تجربه ای ویژه است.

استفان از کانادا | ۲۶ خرداد ۹۶

جو بسیار خوب در شب

این مسجد در مقایسه با برخی از مساجد بزرگ دیگر در شهرهای بزرگ کمی محقر به نظر می رسد؛ اما فضای خاصی به هنگام غروب دارد. ما در میان راه به اینجا رفتیم و بیش از آنچه فکر کردیم ماندگار شدیم. هنوز بسیاری از مردم محلی از این مسجد استفاده می کنند و بسیاری برای نشستن و اندیشیدن به این مکان قدم می گذارند.

نوریا از اسپانیا | ۲۱ تیر ۹۶

عالی در طول روز، باور نکردنی در شب

در طول روز به یک حیاط برمی خورید که با اتاق های دانشجویی محصور شده و همه در آن رفت و آمد می کنند. ترکیب مسجد و مدرسه از لحاظ معماری جالب و رضایت بخش است. در اینجا ترکیبی جالب از حضور گردشگران، خانواده های مذهبی، مردم محلی و طلاب را می بینید که منجر به ملاقات های متفاوتی می شود و صحنه هایی صلح آمیز و آرام با وجود همه تفاوت ها را به نمایش می گذارد. اگر شما در طول روز به این مسجد رفتید حتما به هنگام شب به آن بازگردید؛ چراغ های رنگارنگ در این زمان روشن می شوند و دنیایی دیگر را پیش روی‌تان قرار می دهند.

توصیه های کارناوالی

مسجد آقابزرگ هنوز هم میزبان نمازگزاران است و طلاب نیز در آن زندگی می کنند پس در بازدید از آن تمامی شئونات را رعایت کنید و به عقاید افراد ساکن در آن احترام بگذارید.

برای آشنایی با سایر جاذبه های کاشان از لینک زیر استفاده کنید:

ورود به صفحه اختصاصی جاذبه های گردشگری کاشان