خلیج فارس، دارای اکوسیستم متنوع و از نظر تنوع زیست محیطی و وجود گونه های مختلف آبزیان بی نظیر است. اما از دهه های پیش تاکنون رشد تجارت دریایی، احداث مجتمع های متعدد و استخراج نفت، گاز و پتروشیمی باعث شده محیط زیست و اکوسیستم خلیج فارس به چالش کشیده شود و بسیاری از آبزیان آن در حال انقراض قرار گیرند. لاک پشت های پوزه عقابی یکی از این آبزیان است که در لیست قرمز سازمان جهانی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی (IUCN) قرار دارد. لاک پشت ها بیش از دویست میلیون سال است که ساکن کره زمین هستند و انقراض هم نسل های خود یعنی دایناسورها را دیده و همچنان به زندگی خود ادامه می دهند اما طی دهه های اخیر در معرض نابودی قرار گرفته اند.
لاک پشت پوزه عقابی (Eretmochelys imbricata) یا منقارعقابی، گونه ای لاک پشت دریایی از تیره باخه ایان است که به شدت در معرض خطر انقراض قرار دارد. اکثر لاک پشتها منقاردار هستند ولی پوزهٔ این لاک پشت برای بیرون کشیدن غذای اصلی خود یعنی اسفنج دریایی از لابه لای مرجان ها به شکل منقار عقاب درآمده و از این رو لاک پشت پوزه عقابی نامیده شده است. این لاک پشت تنها گونه موجود از سرده ارتموکلیس است. این گونه توزیعی جهانی داشته و چند زیرگونه در اقیانوس اطلس، هند و آرام دارد.
وجود لاک پشت های بزرگ دریایی و تخم گذاری آنها در سواحل، ازجذابیت های اکوتوریستی جزایر جنوب ایران از جمله قشم به شمار می رود به طوری که در بسیاری ازکشورها مانند عمان، امارات، استرالیا وجود این لاک پشت ها، منبع درآمد خوبی برای صنعت توریسم است. در هرمزگان نیز با وجود گرمی هوا در زمان تخم گذاری لاک پشت های پوزه عقابی (نیمه دوم اسفند ماه تا اواخر اردیبهشت) این لاک پشت ها میزبان بسیاری از گردشگران داخلی و خارجی هستند.
مشخصات فیزیکی
از آنجا که سر مخروطی شکل آنها به نقطه تیزی شبیه نوک پرنده شکاری منتهی میشود به لاک پشت پوزه عقابی معروف شده اند. این نوع لاک پشت دارای لاک نازک هستند و روی لاکشان طرح خاصی از فلس های روی هم افتاده دیده می شود که در لبه ها ی کناری به فرم دندانه دار درآمده اند. به نظر می رسد پوزه عقابی از پوسته محکم خود برای جا دادن بدنش در فضاهای تنگ میان صخره ها استفاده می کند. از مشخصات متفاوت پوزه عقابی که شناسایی آنها را ساده تر می کند، طرح سپر مانند کلفت لاکشان است. پشت لاک آنها دارای پنج طرح مرکزی و چهار جفت طرح سپر مانند جانبی است. پوسته یا پشت لاک این لاک پشت زمینه ای کهربایی رنگ با طرح نامنظم رگه های تاریک و روشن، همراه با رنگ هایی اغلب سیاه و قهوه ای لکه دار به سمت دو طرف بدن دارد. جنس نر این جانور دارای رنگدانه های شدیدتری نسبت به ماده است و نقش این تفاوتها در رفتار جانور نیز بررسی شده است. پوسته پوزه عقابی با توجه به دمای آب به آرامی تغییر رنگ می دهد.
طول بدن لاک پشت های دریایی پوزه عقابی بالغ ۱ متر است (معمولا بین ۶۲.۵ تا ۱۱۴ سانتیمتر رشد می کنند)، وزنشان به طور متوسط حدود ۸۰ کیلوگرم (۱۸۰ پوند) است. سنگین ترین پوزه عقابی مشاهده شده حدود ۱۲۷ کیلوگرم (۲۸۰ پوند) وزن داشته است. (وزن آنها بین ۳۵.۷ تا ۱۲۷ کیلو گرم است.)
پوزه عقابی برای حرکت از خزیدن همراه با نوعی راه رفتن جایگزین استفاده می کند و به همین علت ردپای جانور روی شن نامتقارن است. این در حالی است که لاک پشت سبز و لاک پشت چرمی راه رفتن متقارن‌تری دارند. این نوع لاک پشت بازوان باله مانندی دارد و می تواند بدون پدید آمدن مشکل در حرکات افقی خود، تا عمق ۳۴ متری آب، پایین برود. نشان داده شده که پوزه عقابی زیست فلورسنس نیز می باشد.
سیستم تنفسی
این گونه جانوران از رده دوزیستان هستند و به همین دلیل تنفس ششی دارند. این لاک پشت ها برای مبادله هوا پس از مدت حدود ۴ یا ۵ دقیقه برای چند ثانیه روی سطح آب می آیند. توان آنها برای باقی ماندن زیر آب با توجه به فعالیت شان متفاوت است، اما در حالت خواب و استراحت می توانند تا ۷ ساعت بدون تنفس زیر آب بمانند و در مواقع خواب زمستانی گاه تا چندین ماه در زیر آب باقی می مانند. تنفس پوزه عقابی از دو راه دهان و مقعد انجام می شود. پژوهش های بیشتر در خصوص دلیل ممکن بودن خواب زمستانی چند ماهه لاک پشت های دریایی نشان داده که این جانوران در حین خواب زمستانی از راه گیرنده های مقعد خود تنفس می کنند. از آنجا که لاک این گونه ها بسیار محکم است، قابلیت فعالیت ماهیچه های تنفسی همانند انسان که باعث حرکت مناسب شش ها شوند، وجود ندارد. از طرف دیگر، تنفس ششی در هنگام خواب زمستانی منجر به ایجاد اسید لاکتیک می شود که لاک پشت باید برای دفع آن فرآیندی را انجام دهد که منجر به صرف انرژی می شود. بجای آن، لاک پشت های دریایی که در آبهای سرد به خواب زمستانی فرو می روند از راه مقعد تنفس می کنند. در این شیوه، در اطراف پارگین کیسه هایی بنام بورسا وجود دارند که به راحتی گسترش می یابند. در دیواره این کیسه ها، رگ های خونی وجود دارد. اکسیژن وارد شده از راه این کیسه ها به رگها وارد و به مصرف لاک پشت می رسد و سپس کیسه ها به وضع فشرده و عادی خود برمی گردند. در این شیوه، انرژی زیادی مصرف نمی شود و لاک پشت می تواند در حال خواب زمستانی، که انرژی زیادی برای انجام فعالیت های معمول وجود ندارد، به حیات خود ادامه دهد.
تغذیه
پوزه عقابی ها همه چیزخوار هستند، اما غذای اصلی آنها اسفنج دریایی است. بعضی از اسفنج هایی که از آنها تغذیه می کنند بسیار سمی و اغلب کشنده هستند. به جز اسفنج، پوزه عقابی ها از دیگر جلبک ها و انواع موجودات دریایی از قبیل انواع عروس های دریایی و شقایق دریایی نیز تغذیه می کنند. پوزه عقابی ها هنگام تغذیه از گزندگان دریایی چشم های محافظت نشده خود را می بندند. گزندگان دریایی نمی توانند به سر محافظت شده این لاک پشت نفوذ کنند. تغذیه پوزه عقابی ها و مهاجرت آنان به مناطق حفاظت شده آب سنگ مرجانی، گاهی موجب وارد آمدن خسارت به این اکوسیستم شده است.
زیستگاه
زیستگاه لاک پشت های دریایی پوزه عقابی بسیار گسترده است و بیشتر در صخره های استوایی اقیانوس هند، اطلس و آرام یافت می شوند. تمام شواهد موجود نشانگر این است که زیستگاه اصلی لاک پشت پوزه عقابی مکان های سنگی است. لاک پشت های دریایی پوزه عقابی بالغ بیشتر در آب سنگهای مرجانی استوایی یافت می شوند. آنها معمولاً در تمام روز در حال استراحت در غارها و لبه های درون و اطراف این آب سنگ ها مشاهده می شوند. گمان می رود که آنها مانند دیگر لاک پشت های دریایی جوان کاملاً دریانشین باشند و تا زمان بلوغ در دریا بمانند. آنها بسیار مهاجرتی بوده و بین لانه های ساحلی و مناطق غذایابی، صدها و هزاران کیلومتر را می پیمایند. مهاجرت پوزه عقابی های ماده برای تولید مثل، هر دو یا سه سال انجام می گیرد. لاک پشت پوزه عقابی در خلیج فارس نیز یافت می شود. از زیستگاه های این گونه در ایران می توان به جزایر نخیلو و ام‌الکرم در استان بوشهر و جزایر قشم، کیش، شیدور، هندورابی، هنگام و هرمز در استان هرمزگان اشاره کرد. با وجود اینکه این لاک پشت ها بخشی از زندگی خود را در آبهای آزاد می گذرانند، زمان بیشتری را در کولاب های کم عمق و آب سنگهای مرجانی سپری می کنند. چند سال پیش اغلب محققان فکر کردند این نوع لاک پشت در شرق اقیانوس آرام بکلی از بین رفته است، اما یافته های جدید آنها را در این قسمت از دنیا دوباره کشف کرد. گفتنی است که جمعیت لاک پشت منقاردار طی صد سال گذشته بیش از هشتاد درصد در سطح جها نی کاهش داشته است.
چرخه زندگی
چرخه زندگی لاک پشت پوزه عقابی می تواند به سه مرحله تقسیم شود: مرحله دریانشینی که از خروج از تخم تا حدود ۲۰ سانتیمتری جانور را شامل می شود، مرحله اقیانوسی که لاک پشت های نابالغ به مناطق غذایابی رهسپار می شوند و مرحله باروری که لاک پشت ها در آن به بلوغ جنسی می رسند (حدود ۴۰ سانتی متری). پس از جفت یابی، ماده ها هنگام بعد از ظهر، بدن سنگین خود را به ساحل می رسانند. برای پیدا کردن محل مناسب لانه گزینی، لاک پشت ماده در مسیری کم و بیش زیگزاگی، ساحل را می گردد و گاهی حتی مسیرهای طولانی را چندین بار طی می کند تا مکان مناسب برای لانه را پیدا کند. آنها ناحیه ای را در میان شن ها تمیز می کنند و با استفاده از باله های عقبی خود چاله ای را بعنوان لانه حفر می کنند و درون این چاله ها تخم ریزی کرده و روی آنها را با شن می پوشانند. هر پوزه عقابی ماده، به طور معمول ۴ تا ۵ لانه با ظرفیت حدود ۱۵۵ تخم (در هر لانه) می سازد. پس از فرایندی چند ساعته، ماده ها به دریا بازمی گردند و تخم های خود را زیر شنها رها می کنند. لانه های آنها در ساحل های حدود ۶۰ کشور یافت می شود. لاک پشتهای نوزاد پس از دو ماه شبانه از تخم بیرون می آیند و راه خود را به طور غریزی بسوی آب پیدا می کنند. اگر نوزادان تا پیش از روشنایی روز به آب نرسند، ممکن است توسط شکارچیانی مثل پرندگان و بویژه خرچنگ ها صید شوند. هر تخم وزنی در حدود ۲۰ تا ۲۷ گرم دارد و یک پوزه عقابی ماده، حدود ۱۲–۲۱ کیلوگرم تخم را با خود حمل می کند. این جانور شگفت انگیز بعد از تولد راهی دریاها و اقیانوسها می شود و بعد از ۲۵ تا ۳۰ سال که به سن بلوغ رسید، از دورترین نقاط زمین مانند ماداگاسکار به همان ساحلی که به دنیا آمده بازگشته و تخم گذاری می کند! اینکه چگونه محل تولد در ذهن این جاندار ثبت می شود و بعد از سه دهه می تواند به همان نقطه باز گردد از عجایب کشف نشده دنیای ماست. به دلیل لاک محکم، فقط شکارچیان محدودی مثل تمساح آب شور، کوسه و هشت پا توانایی شکار نوع بالغ این گونه را دارند.
فصل تخم گذاری لاک پشتهای پوزه عقابی در سواحل ایران از اواخر اسفند ماه شروع و گاه تا اواسط اردیبهشت ماه ادامه می یابد، هر لاک پشت ماده بین ۶۰ تا ۱۵۰ تخم می گذارد. این تخمها بعد از ۴۵ تا ۶۰ روز تبدیل به جوجه لاک پشتهای زیبایی می شوند و راهی طولانی و پر خطر پیش رو دارند. طول عمر این جانور دقیق مشخص نشده است.
اهمیت لاک پشت پوزه عقابی و ارزش حیاتی آن بر زندگی انسان
بیش از یک میلیارد انسان در جهان بطور مستقیم زندگیشان وابسته به تپه های مرجانی است؛ بدین معنی که از طریق توریسم دریایی و ماهیگیری امرار معاش می کنند. این تپه های مرجانی در مقیاس محلی و جهانی تاثیرات عمیقی بر سلامت زندگی انسانها دارند، به این ترتیب که:
۱- تخم گذاری و حیات بسیاری از جانداران دریایی وابسته به تپه های مرجانی است.
۲- بسیاری از داروهای گیاهی موثر از میان تپه های مرجانی تولید می شود.
۳- تپه های مرجانی جلوی بروز طوفان و سونامی های بسیاری را می گیرند.
۴- بعد از جنگلهای مناطق بارانی، تپه های مرجانی متنوع ترین زیستگاه جانوری دنیا را تشکیل می دهند.
۵- بیش از %۲۵ اکسیژن جو توسط جلبکهای موجود بر روی تپه های مرجانی تولید می شود.
و نکته شگفت انگیز اینجاست: نوعی خارسنگ با چسبیدن بر روی این تپه های عظیم و زیبای مرجانی باعث خفگی و مرگشان می شوند و تنها شکارچی این نوع خارسنگ “لاک پشتهای پوزه عقابی” هستند.
بطور خیلی ساده اگر لاک پشت پوزه عقابی منقرض شود، تپه های مرجانی از بین رفته، ماهیان منقرض و اکسیژن جو به شدت کاهش خواهد یافت و این یعنی مرگ میلیونها انسان در آینده ای نزدیک، شاید در بیست یا سی سال آینده!
تهدید های اصلی
با وجود محافظت بسیار و همچنین تحت قوانین ملی متعدد، هنوز تجارت وسیعی درزمینه محصولات تولید شده از لاک پشت منقاردار برقرار است. احتمالا این عمده ترین تهدید برای این گونه لاک پشت است. از دست دادن زیستگاه، به دام افتادن اتفاقی، تغییرات آب و هوا و آلودگی آن از دیگر عوامل تهدید این حیوان نادر است. در ایران بین مردم محلی، فصل زادآوری لاک پشت ها فصلی شغل آفرین و درآمد زا بوده و استفاده و فروش تخم لاک پشت مانند دیگر محصولات دریایی رایج است. همچنین از لاک پشت ها برای ساخت وسایل تزئینی و نگهداری در آکواریم هم استفاده می شود. بیشترین آمار مرگ و میر در لاک پشت های پوزه عقابی مربوط به تخم ها و دوره نوزادی است. نورانی شدن روستاهای نزدیک ساحل از عواملی است که بچه لاک پشت ها را فریب می دهد، چرا که لاک پشت ها به نور حساس هستند و در جستجوی افق به سوی آب روانه و طعمه شکارچیان طبیعی می شوند. باید مانند دیگر کشورها در جزایر و سواحل با کشیدن پرده های مخصوص از انتشار نور برای انحراف مسیر لاک پشتها استفاده شود. پیش از ورود لاک پشت های ماده سواحل را باید پاکسازی کرد چون لاک پشت ها به محض دیدن نور یا زباله دچار استرس شده و از تخم گذاری منصرف می شوند.
وضعیت حفاظت
هفت گونه لاک پشت دریایی در آبهای جهان زندگی می کنند و از این میان پنج گونه منقارعقابی، سبز، زیتونی، سرخ و چرمی میهمان آبهای خلیج پارس و دریای عمان هستند. همه لاک پشت های دریایی در آب های گرمسیری و نیمه گرمسیری اقیانوس های جهان زندگی می کنند و غالبا گوشتخوار بوده و از بی مهرگانی مانند اسفنج ها، مرجان ها، توتیاها و … تغذیه می کنند، تنها یک گونه از آنها یعنی لاک پشت سبز گیاهخوار است. متاسفانه تمامی گونه های لاک پشتها در رده بندی سازمان جهانی حفاظت از طبیعت، در گروه گونه های به شدت در خطر انقراض قرار دارند.
به دلیل اینکه لاک پشتهای منقاردار مهاجر هستند، تعیین اینکه تا چه حد در معرض خطر هستند مشکل است. همچنین از آنجا که اطلاعات کمی در مورد این نوع لاک پشت دردست است، محافظت از آنها مشکل تر شده است. همکاریهای بسیاری برای محافظت از آنها وجود دارد، این همکاری در میان تمام ملتهایی که لاک پشت پوزه عقابی در آب آنها وجود دارد، رایج است. اداره کل گردشگری، میراث فرهنگی و صنایع دستی سازمان منطقه آزاد قشم نیز با کمک دفتر تسهیلات محیط زیست جهانی برای حفظ زیستگاه این جانور از فروردین سال ۸۱ حدود ۲۵ کیلومتر از ساحل جنوبی جزیره قشم به عرض ۱۲۵ متر از خط مد دریا به طرف ساحل را منطقه حفاظت شده اعلام کرده است. علاوه برحصار کشی ساحل ، ۶ نفر از اهالی منطقه نیز در شب و ۲ نفر در روز از محل تخم گذاری لاک پشتها محافظت می کنند. این در حالیست که بیشتر مردم هم با مسئولان در جلوگیری از انقراض لاک پشت پوزه عقابی همراهی می کنند.
متاسفانه طی سالیان بدلایل زیر این گونه خارق العاده به شدت در سراشیبی انقراض و نابودی قرار گرفته است:
۱- برداشت مستقیم و استفاده بومیان از تخم ها
۲- کوتاهی عرض ساحل بطوریکه آب سطح لانه را فرا می گیرد.
۳- تخریب زیستگاه
۴- آلودگی دریا
۵- حجم زیاد زباله در سواحل تخم گذاری
۶- تصادف و برخورد با قایق ها
مختصر اطلاعاتی درباره لاک پشت پوزه عقابی و پراکنش آنها در کشورمان:
لاک پشتهای پوزه عقابی در بسیاری از سواحل ایران دیده می شدند، پراکنش آنها عموما مربوط به سواحل استان هرمزگان و بوشهر و بخصوص نخیلو، شیدرو، هرمز، قشم و هنگام است.
در سالهای اخیر تعدادی از هموطنان در استانهای بوشهر و هرمزگان اقدام به محافظت از این گونه ارزشمند خلیج فارس نموده اند، از جمله موسسه ایده نو که توسط بانوان گرانقدر مریم اقبالی، نسرین طیاری و ساره مسعودی مدیریت می شود از سال ۱۳۸۹ شروع به حفاظت از این گونه ارزشمند نموده است. عمده فعالیتهای این موسسه جمع آوری تخم لاک پشتها و دفن آن در محل های امن، جمع آوری اطلاعات و آمار دقیق تعداد لاک پشتها، میزان تخم گذاری و…؛ پلاک گذاری لاک پشتها، پاکسازی ساحل تخم گذاری، برگزاری کلاسهای آموزشی و توجیهی برای بومیان منطقه و… می باشد.
