رئیس علی فرزند رئیس محمد در سال ۱۲۶۱ ش در روستای دلوار از توابع تنگستان به دنیا آمد. او در عصر مشروطیت ، جوانی ۲۴ ساله ، بلند همت، شجاع، در صدق و صفا کم مانند و در حب وطن و توکل به خدا ، ضرب المثل بود. اگرچه سواد و معلومات کافی نداشت، اما پاکی و سرشت و صفات حمیده او زبانزد اطرافیان بود.
رئیس علی بعد از این که قوای اشغالگر انگلیس، بوشهر را به تصرف خود درآوردند، با شجاعتی وصف ناپذیر به مقابله با تجاوزگران پرداخت و شکستهای سنگینی بر آنان وارد کرد.
پس از اشغال بوشهر در رمضان سال ۱۳۳۳ ق، نیروهای انگلیسی قصد تصرف دلوار را می کنند. محلی که پیش از آن، چند بار سربازان انگلیسی به آنجا یورش برده و هر بار طعم تلخ شکست را چشیده بودند.
رئیس علی همراه با یاران خود، علیه اشغالگران وارد نبرد شده و نیروهای متجاوز را که قریب به پنج هزار نفر بودند، تار و مار می کند.
قیام مردم تنگستان، بر روی هم هفت سال به طول انجامید و در این مدت، دلیران تنگستان، دو هدف عمده را دنبال می کردند:
- پاسداری از بوشهر، دشتستان و تنگستان به عنوان منطقه سکونت خود
- جلوگیری از نفوذ قوای بیگانه به درون سرزمین ایران و دفاع از استقلال وطن
با کودتای ضد انقلابی لیاخوف روسی علیه مشروطه‌خواهان در هزار و سیصدو بیست و شش هجری قمری و بمباران مجلس شورای ملی و استقرار دیکتاتوری محمدعلی شاه قاجار، رئیس علی به همراه سیدمرتضی علم‌الهدی اهرمی به مبارزه علیه استبداد صغیر پرداخت.
در سال هزار و سیصد و بیست و هفت هجری قمری با کمک تفنگچی تنگستانی، بوشهر را از عناصر مستبد وابسته به دربار محمد علی شاه، پاک کرد و اداره گمرک و انتظامات و دیگر ادارات را تسخیر کرد. این کار دلیران تنگستان، بر انگلیسیها که اداره گمرک را در اجاره داشتند، گران آمد و آنان برای تضعیف مشروطه‌خواهان و استمرار سلطه بر حیات اقتصادی و سیاسی جنوب ایران، به جنگ با دلیران تنگستانی پرداختند و در این راه از دیگر خوانین جنوب ایران یاری جستند.
جنگ میان رئیس علی و دلیران تنگستان از یک سو و انگلیسیها و خوانین متحد آنان از سوی دیگر به طور پیاپی و پراکنده تا شوال هزار و سیصد و سی و سه ه.ق ادامه یافت و انگلیسیها نتوانستند بر رئیس علی و یارانش تفوق یابند.
سرانجام در گیرودار حمله انگلیسیها به بوشهر در دوازدهم شهریور ۱۲۹۴ ش هنگامی که رئیس علی در محلی به نام «تنگک صفر» قصد شبیخون به قوای انگلیسیها را داشت، از پشت مورد هدف گلوله یکی از همراهان خائن قرار گرفت و در دم به شهادت رسید.
آسیب اصلی نهضت تنگستان
یکی از غم‌انگیزترین مسائلی که اغلب نهضت‌های آزادیخواه و رهایی‌بخش، چه در مواجهه با استعمارگران خارجی و چه در برابر استبدادگران داخلی به آن دچار بوده‌اند، خیانت برخی افراد یا گروه‌های خودی به رهبران قیام‌ها بوده است که در نتیجه آن، روند حرکت و فرجام نهضت، دچار اشکال و درنهایت اضمحلال شد. در این قیام‌ها، یکی از دلایل شکست، خیانت از درون و خنجر زدن از پشت، توسط خائنین وطن‌فروش بوده است.
روز ملی مبارزه با استعمار
در ایران روز شهادت رئیس علی دلواری از سال ۸۹ به نام «روز مبارزه با استعمار انگلیس» نامگذاری شده است.
موزه رئیسعلی دلواری
خانه رئیس علی دلواری، در جنوب شرقی شهر دلوار در استان بوشهر قرار دارد. این خانه که از آثار اواخر دوره قاجاریه است، توسط بازماندگان رئیس علی دلواری به سازمان میراث فرهنگی هدیه شده است و هم اکنون به عنوان موزه از آن بازدید به عمل می آید. این موزه در ۴۵ کیلومتری شهر بوشهر قرار دارد.
آرامگاه رئیس علی دلواری
پیکر او ابتدا در نزدیکی حرم امامزاده‌ای در روستای «کله بند» به خاک سپرده شد؛ اما به موجب وصیت خود رئیس علی، پس از انتقال، پیکر او را در جوار حرم علی بن ابی‌طالب در وادی‌السلام، دفن کردند.
فرزندان رئیس علی
رئیس علی چهار زن اختیار کرد که فقط از آخرین همسر خود (مدینه دختر صفر از اهالی دلوار) صاحب فرزندی بنام عبدالحسین (بهادر شهیدی) شد. نوه‌های رئیس علی از بهادر، سه نفر بنامهای غلامحسین، فرنگیس و گل‌اندام می‌باشند که هیچ‌کدام در قید حیات نیستند. گل‌اندام شهیدی آخرین نوه زنده رئیس علی بود که در خرداد ماه ۱۳۹۴ بدرود حیات گفت.
همرزمان رئیس علی دلواری
از همرزمانی که دوش بدوش او جنگیدند و پس از کشته شدن وی نیز مبارزات خود را ادامه دادند:
- شیخ حسین خان چاهکوتاهی
- زایر خضرخان اهرمی
- خالوحسین بردخونیدشتی
