وقتی می خواهیم در مورد روستاهای دیدنی ایران صحبت کنیم، بی شک ابیانه یکی از نام هایی است که به ذهن مان می آید. این روستای زیبا و دیدنی با جاذبه های رنگارنگ تاریخی، مذهبی، فرهنگی و آداب و رسوم جذابش، سالانه گردشگران زیادی را به سوی خود می کشاند و توانسته خودش را در دل همه جا کند. ابیانه امروز روستایی کهن و توریستی است که امکانات خوبی را به مهمانانش می دهد و اوقاتی خوش را به آنها هدیه می کند.
ویژگی های زیادی هستند که این روستا را متمایز می کنند؛ از مردمی که پوشش سنتی شان را حفظ کرده اند تا کوچه هایی که هنوز بوی سنت های دیرین را می دهند. از تاریخ طولانی روستا تا بناهای مذهبی و حتا مراسم نخل گردانی همه و همه از ابیانه روستایی تماشایی و خاص می سازند. آنچه که در بدو ورود به ابیانه و حتا با دیدن دورنمای آن چشم را به خود خیره می کند، رنگ سرخ خانه های روستاست و پس از آن ساختار کوچه ها جالب توجه به نظر می رسند.
پیش از این نگاهی کلی به این روستا و جاذبه هایش داشته ایم و امروز می خواهیم در مورد معماری این روستای دیدنی با شما سخن بگوییم. می خواهیم از راز و رمز این خانه های سرخ رنگ و کوچه های رنگین ابیانه بیشتر بدانیم. با رسانه۷ همراه باشید تا معماری ابیانه و ویژگی هایش را بیشتر بشناسید.
آشنایی با ابیانه و دیدنی‌هایش
نگاهی گذرا به معماری ابیانه
روستا به صورت خطی و در امتداد رودخانه برزرود و بر روی دامنه ای شیبدار شکل گرفته است. قرارگیری ابیانه در دامنه کوه نیز باعث شده تا ساختاری نیمه پلکانی داشته باشد و وقتی از دور به آن نگاه می کنید روستایی چند طبقه به چشم تان می آید. از بعضی زوایا حتا می توان تا چهار طبقه را در این روستا مشاهده کرد. سرازیر شدن سیلاب ها در بستر دره و سیلاب های کوهستان های مشرف به روستای ابیانه نیز در شکل گیری روستا به این صورت، بی تاثیر نبوده و موجب استقرار روستا در این موقعیت شده اند. ساختار خانه ها بر دامنه شمالی دره از فرم فیزیکی تپه تبعیت می کنند و در عین حال سعی شده است که جهت رو به قبله کلیه این بناها نیز حفظ شود.
ابیانه ویژگی های خاصی به واسطه قرارگیری در کوهستان دارد که از میان آنها می توان به این موارد اشاره کرد:
در امان بودن از وزش بادهای شدید که نقش مهمی در حفظ بناها در مقابل فشارهای جانبی و همین طور کنترل حرارت، دارد.
جذب نشدن آب های سطحی در زمین به دلیل جنس سنگی یا رسی آن که آب را در بستر رودخانه جاری می سازد و کشاورزان به راحتی می توانند از آن استفاده کنند.
شکل گیری ساختمان های دو تا سه طبقه که منظره زیبایی را از طبقه دوم به بالا در اختیار ساکنان می گذارد. البته تابش نور خورشید و جریان هوا در این ساختمان ها به تهویه و مطبوع شدن هوای فضاهای داخلی نیز کمک می کند.
ابیانه در گذشته دو دروازه ورودی داشت؛ دروازه زیارتگاه در غرب روستا، در کنار محل فعلی بانک و دروازه هرده در ورودی شرقی روستا در محله هرده. ورود به روستا تنها از این دروازه ها صورت می گرفت؛ اما امروزه از جهات مختلف می توان وارد روستا شد.
در دامنه‌های شیبدار فضای کافی برای ساخت و ساز خانه نیست و به همین دلیل هر خانواده ابیانه ای انبار غار مانندی در تپه های یک کیلومتری روستا، در کنار جاده و نرسیده به ابیانه دارد تا برای نگهداری دام، آذوقه زمستانی و اشیای غیرضروری از آن استفاده کند. درهای کوتاه و محقر نشانه های این غارها هستند. خانه غلام نادر شاه و خانه نایب حسین کاشانی از خانه های قدیمی ابیانه به شمار می روند و میراث مهمی برای این روستا هستند.
مصالح مورد استفاده
خشت، آجر و سنگ و چوب گردو مصالح به کار رفته در ساخت و ساز ابیانه هستند و نمای خارجی خانه ها، با خاک سرخی پوشیده شده است که از معدن مجاور روستا تامین می شود.
بناهای روستا به طور کلی با چند گروه از مصالح شکل گرفته اند:
۱- مصالحی مانند سنگ و خشت به عنوان عناصر سازه ای عمودی در دیوارها، جرزها و … و سنگ های طبیعی کوه در پی های بناها
۲- انواع چوب از درختان کبوده، تبریزی، چنار، صنوبر، شاخ و برگ بید، نی و مانند آنها به عنوان عنصر کششی در سقف ها و سردر بازشوها و …
۳- ملات خاک قرمز و کاه به عنوان پوشش بیرونی و درونی خانه ها. این خاک به دلیل چرب بودن دوام زیادی دارد و از نفوذ رطوبت جلوگیری می کند. خاک زرد (هوک زرا) و خاک سفید (هوک اسپی) نیز از مصالح مصرفی به شمار می روند اما دوام خاک قرمز را ندارند.
محله های روستا
افزایش جمعیت، گسترش روستا را به دنبال داشت و این امر باعث شد تا محله های مختلفی شکل بگیرند. ابیانه ۳ محله اصلی دارد:
هِرده _ پایین ده
محله یوسمون
محله پَل _ بالاده
محله یوسمون و محله پل، محلات بالای ده هستند و به قولی ارباب نشین بوده اند. محله هرده در شرق ده واقع شده است و از میان ده (میون ده) تا غرب و جنوب ده نیز محلات بالای ده خوانده می شود.
امروزه ساخت و سازهای جدید در غرب و ورودی غربی روستا و محله هایی به نام زیارتگاه و پنجه علی انجام گرفته اند. با توجه به این محلات، سه مسیر اصلی در ابیانه به وجود آمده است:
۱- راشتا یا راسته اصلی: از دروازه پایین ده در شرق ابیانه تا نانوایی و دروازه بالای ده را شامل می شود.
۲- کوچه پشت: از مدرسه در غرب تا دروازه پایین ده را در بر می گیرد. این مسیر موازی با مسیر راسته اصلی است.
۳- کوچه یوسمون: از خانقاه تا میدان یوسمون ادامه دارد.
نگاهی کلی به خانه های ابیانه
اولین چیزی که در ورود به ابیانه و حتا با دیدن دورنمای آن شما را تحت تاثیر قرار می دهد، خانه های سرخ رنگ روستا هستند؛ سازه هایی ساخته شده از کاه گل قرمز با زیر طاقی های سفید که پنجره‌های مشبک چوبی دارند و ظاهر سنتی شان را تا حدودی حفظ کرده اند. نمای خارجی خانه ها پوشیده از خاک سرخی است که معدن آن در کنار روستا قرار دارد. به واسطه رنگ این خاک و جلوه زیبای این خانه ها، ابیانه به روستای سرخ مشهور شده است. اتاق ها پنجره‌های چوبی مشبک (ارسی مانند) دارند؛ ایوان‌ها و طارَمی یا نرده های چوبی مشرف بر کوچه از اجزای جدانشدنی آنها هستند. در هر دو لنگه درِ خانه های ابیانه، دو کوبه آهنی زنانه و مردانه دیده می شود. کوبه سمت راست لنگه (چکشی شکل) برای در زدن مردان و کوبه لنگ چپ (به شکل حلقوی) برای در زدن زنان است تا صاحب خانه بداند فرد پشت در محرم است یا خیر.
اقلیم مساله مهمی در معماری و تقسیم فضاهای داخلی ابیانه به شمار می رود و به جلوگیری از اتلاف انرژی در فصول سرد و گرم توجه شده است. تدابیری که برای این مساله در نظر گرفته اند عبارتند از:
دیوارهای بیرونی با مصالح خشتی به ضخامت زیاد پوشانده شده اند.
دیوارها و بام اندود کاهگل دارند.
سقف ها، چوبی هستند و از گیاه چزه به عنوان عایق رطوبتی و حرارتی بر روی آن استفاده شده است.
فضاهای داخلی چند عملکرد دارند مانند فضاهای زمستان نشین و تابستان نشین.
روزنه های کوچک جهت نورگیری ایجاد شده اند.
ساختار خانه در دوره های مختلف
از نظر ساختار، خانه های ابیانه را می توان به دوره های تاریخی مختلف نسبت داد:
خانه های دوره سلجوقی: این خانه ها فاقد حیاط هستند و یک ایوان جنوبی به ارتفاع ۵ متر دارند. یک فضای باز به عنوان یک حیاط مسقف در خانه ها تعبیه شده که صفه نام دارد و برای عروسی و عزا مورد استفاده قرار می گرفته است. خانه در اطراف ایوان مذکور در دو طبقه شکل گرفته است و اتاق ها پیرامون صفه واقع شده اند.
خانه های دوره صفوی: در این دوره، صفه ها بیشتر مورد توجه قرار گرفته و خانه های چهار صفه ای پیشرفت کرده اند. قرینه سازی در این خانه ها به خوبی رعایت شده و تزیینات داخلی فضاها نیز کاملا متمایز از دوره پیش است.
خانه های دوره قاجاریه: از اواخر دوره صفویه در وضع عمومی روستا رکودی به وجود آمد که تا اواخر دوره قاجار ادامه داشت. بنابراین تغییر خاصی در این دوره مشاهده نمی شود.
ساختار خانه و فضاهای مورد نیاز خانواده ها
اهالی ابیانه مانند بسیاری از روستاییان دیگر دو نیاز ضروری دارند که باید در ساختار خانه ها به آن توجه کنند؛ نیازهای اولیه و ضروری زندگی و نیازها و فعالیت های معیشتی. برای بر طرف کردن این نیازها فضاهای خاصی در خانه ها در نظر گرفته شده است که در ادامه به آنها می پردازیم. به یاد داشته باشید که در ابیانه برای بیشترین بهره برداری از فضاها نه تنها فضاها چند عملکردی هستند، بلکه از همه بخش های عناصر فضا مانند کف، دیوار و حتا سقف نیز برای رفع نیاز استفاده می شود. فضاهای مورد استفاده عمدتا مجزا هستند و بیشتر به صورت پراکنده در روستا ایجاد شده اند.
هسته اصلی خانه
در ابیانه، نیازهای اولیه مربوط به زیست مانند خواب و استراحت، خورد و خوراک، پذیرایی از میهمان، نگهداری البسه، انبار مواد غذایی و تهیه لبنیات و … در محل سکونت خانواده تامین می شوند و فضاهایی برای آنها پیش بینی شده است. مهم ترین بخش خانه، اتاق است که در زبان محلی به آن «یورت» می گویند و بیشتر فعالیت ها برای برطرف کردن نیازهای مذکور در آن صورت می گیرد. طاقچه، بخاری، تنور، کرسی و محل نگهداری رختخواب ها اجزایی هستند که برای راحتی و آسایش تعبیه شده اند تا فضا بهینه ترین استفاده را داشته باشد. فضاهای جانبی از جمله دستدون (صندوق خانه)، دالان، پستو، انبار و … نیز برای تامین نیازهای ساکنان مورد استفاده قرار می گیرند. حتا بخشی از فضای عمومی یا کوچه نیز در برطرف کردن نیاز خانواده نقش دارد؛ به عنوان مثال آتش منقل ممکن است در بخاری یا اجاق داخل خانه، دالان یا حتا جلوی ورودی در کوچه برپا شود.
محل پذیرایی
به طور کلی فضای مجزایی برای مهمان در خانه ابیانه ای ها وجود ندارد. معمولا اتاق اصلی نقش محل پذیرایی از مهمان را نیز دارد ولی بخش تمیزتر و با زیرانداز بهتر را به این کار اختصاص می دهند. اگر خانه دو اتاقه باشد بهترین اتاق از نظر کیفیت پوشش دیوارها و نوع زیرانداز به پذیرایی از مهمان اختصاص می یابد. برخی خانواده های متمول از لحاظ موقعیت اجتماعی و سیاسی، وسع مالی و فضای کافی را در این زمینه در اختیار دارند و اتاق مجزای میهمان یا به زبان محلی “مِه‌ماخون” تدارک می بینند. این اتاق می تواند دارای دو بخش زمستان نشین و تابستان نشین باشد و برای گردهمایی مردان و تصمیم گیری و حل اختلافات نیز از آن استفاده شود. مردم از بام های وسیع خانه ها هم به عنوان ۲ فضای پذیرایی جمعی در مراسم عروسی “میون بومی” بهره می برند. فضای کوچه در جلوی خانه نیز در مراسم عزاداری کاربرد دارد و تا چهلم شخص متوفا هر شب جمعه آتشی در آن برپا می شود. اهالی که برای عرض تسلیت و فاتحه خوانی می آیند و حلوا و خرما نوش جان می کنند. این رسم دیرین هنوز هم در ابیانه جریان دارد اما دیگر آتشی در آن برپا نمی شود.
آشپزخانه
تامین، نگهداری، آماده سازی و صرف نوشیدنی ها و غذاها در فضاهایی همچون نشیمن، دالان و ایوان یا بام صورت می گیرد و مواد و وسایل مورد نیاز را در دستدون یا گوشه ای از انبار نگهداری می کنند. در صورت مساعد بودن هوا، سفره غذا در صفه ها یا ایوان برپا می شود و در زمستان، بر روی کرسی در میان نشیمن. فضاهای لازم برای ذخیره و نگهداری مواد غذایی نیز اهمیت خاصی دارند. گندم و آرد مصرفی سال درون کیسه یا گونی نگهداری می شوند و آنها را در سوله، انبار و یا خمره هایی که در کف اتاق تعبیه شده، می گذارند. زنان خانه نان را اغلب به اندازه مصرف یک ماه می پزند و داخل صندوق های چوبی در دستدون یا صندوقخانه ذخیره می کنند. از سالیان دور هر خانه ای در ابیانه سیلوی شخصی دارد تا غلات را در آن نگهداری کنند و ذخایرشان را از رطوبت، گزند حشرات و سارقان دور نگه دارند. سایر مواد غذایی و خوار و بار هم در ظروف مناسب در محلی خنک گذاشته و به انباری و ایوان انتقال داده می شوند. به طور کلی در ابیانه فضای نگهداری مواد اولیه و غلات بسیار حایز اهمیت بوده و کمتر به فضای طبخ غذا توجه شده است. بنابراین فضای مستقلی به عنوان آشپزخانه در خانه های ابیانه دیده نمی شود و یا به ندرت می توان آن را مشاهده کرد. انبار، دستدون، سیلو و صندوق اولویت بیشتری در این خانه ها دارند.
تهیه سوخت
تهیه و ذخیره سوخت گیاهی و دامی به منظور گرمایش و طبخ غذا از دیگر فعالیت های مهم روستاییان است. با توجه به حجم زیاد سوخت مورد نیاز، فضایی محفوظ از نزولات جوی را برای ذخیره آن در نظر می گرفتند. مصرف روزانه سوخت در کنار بخاری، دستدون، انباری، گوشه اتاق، دالان، صفه ها یا زیر پلکان قرار دارد و مقداری هم در انبار یا در سوله های اطراف روستا نگهداری می شود.
فضاهای اشتراکی بین اهالی روستا
نانوایی، محل شستشوی ظروف و لباس (کنار جوی آب)، حمام عمومی، توالت عمومی، محل های تجمع، گفتگو و گذران اوقات فراغت، هاون (برای کوبیدن گندم و ذرت) و چِرِشگاه (محلی برای تهیه شیره سیب) از جمله فضاهایی هستند که روستاییان به صورت مشترک از آنها استفاده می کنند. البته این کارکردها امروزه دچار تغییراتی شده و برخی از آنها از میان رفته اند.
نانوایی
در گذشته نان که مهم ترین ماده غذایی بود توسط خود خانواده تهیه می شد و برخی خانه ها تنور داشتند. آنهایی که تنور نداشتند به سراغ نانوایی های عمومی در بیرون خانه می رفتند که اغلب وقفی بودند. در هر محله فردی، زمین یا ساختمان نانوایی را وقف می کرد تا اهالی در آن تنور بسازند و در صورت نیاز کارهای تعمیراتی نیز بر رویش انجام دهند.
محل شست و شو
پیش از اجرای شبکه لوله کشی آب در ابیانه، اغلب خانه ها دسترسی مستقیم به آب نداشتند و برای نیازهای روزمره و شستشوی ظروف و لباس های شان به مسیر اصلی آب در میانه روستا می رفتند. این بدان معنا بود که بخشی از فعالیت های روزمره به دور از خانه و کنار جوی آب انجام می شدند. در واقع می توان گفت که کنار نهر آب هم بخشی از فضای زندگی بود؛ اما به صورت مشاع استفاده می شد.
سرویس بهداشتی
سرویس بهداشتی یکی از بخش های ضروری خانه های امروزی است که ایجاد آن در خانه ابیانه ای ها با مشکلاتی مواجه بود:
بستر سنگی روستا اجازه احداث فاضلاب را نمی داد.
به دلیل شیب در بافت روستا، آب فاضلاب واحدهای بالادست به خانه های پایین تر نفوذ می کرد.
به لحاظ فشردگی واحدها و نبود فضای باز مناسب محدودیت ساخت وجود داشت.
به همین دلایل به ندرت خانه های ابیانه سرویس بهداشتی داشتند و برای رفع نیازشان به سرویس هایی می رفتند که در مکان های مناسب با مالکیت خصوصی ساخته شده بودند. این مکان ها دارای کاربری عمومی بودند؛ اما فقط مالک حق استفاده از کود حاصل را داشت. نگهداری و جمع آوری فاضلاب آنها به بهترین شکل صورت می گرفت و آلودگی کمتری به محیط می رسید. بدین ترتیب این نیاز ضروری و مستمر اهالی نیز در فضاهای جنبی خارج از خانه رفع می شد.
اجتماعات محلی
تجمع، گفتگو و گذران اوقات فراغت اهالی به ویژه مردان اغلب در گذرگاه های روستا صورت می گرفت. تولید صنایع دستی کوچک مانند گیوه چینی، بافندگی و لباس دوزی که بیشتر توسط زنان در اواخر پاییز و زمستان انجام می شد نیز جایی در خانه نداشت و بهانه ای می شد تا زنان در معابر گرد هم آیند.
فضاهای کاری و پراکنده در روستا
بخشی از فضاهای مورد نیاز به خصوص قسمت های مرتبط با معیشت خانوار مانند طویله ها، کنده ها، سوله ها، انبارهای نگهداری علوفه، وسایل کشاورزی و دامداری، هیزم و سوخت و وسایل متفرقه و کارگاه ها در جای جای روستا هستند و به صورت پراکنده شکل گرفته اند.
فضاهای مورد نیاز کشاورزی و دامداری
زراعت در ابیانه به سه طریق صورت می گرفت: کشت و کار در دشت پایین و بالا توسط مالکان یا کارگران آنها، در مزارع اطراف روستا توسط رعیت ها، مالکیت اراضی در سایر روستاها.
با وجود برخی تفاوت ها، باز هم زارعان نیازمند مکانی برای نگهداری وسایل خود و فرآوری محصولات کشاورزی بودند و به همین دلیل فضاهای متعددی کنار هسته اصلی خانه یا خارج از محل سکونت شکل گرفت و دستدون، انبار زیر خانه یا کنار طویله و کَنده در خارج از روستا بهترین محل بودند. باغات و کشتزارها در جنوب رودخانه شکل گرفتند تا شیب زمین به آنها امکان استفاده از آب های سطحی را بدهد. محصولات کشاورزی؛ شامل گندم، جو و ذرت در دستدون و انباری یا در خمره های گلی ذخیره می شد.
دامداری در ابیانه به دو صورت در داخل بافت یا خارج از هسته اصلی روستا انجام می شد. بیشتر اهالی در داخل بافت روستا تعداد کمی دام و طیور داشتند. نحوه نگهداری متفاوت، نوع غذا، سازگاری حیوانات با یکدیگر و ممانعت از ترکیب شدن فضولات آنها دلایلی بودند که باعث شکل گیری طویله های متعدد در خانه ها شدند. احشام را در بهار و تابستان در بهاربند نگه می داشتند. بره یا بزغاله را از بقیه جدا می کردند و در فضای مستقلی به نام گوجادون یا در گوشه ای از طویله می گذاشتند. ” اُشترخون” نیز فضایی با ابعاد بزرگ بود که به شترها اختصاص داشت. با این جداسازی، علوفه و غذای دام ها نیز به صورت مجزا در انبار نگهداری می شد. با توجه به شیب روستا اغلب طبقه زیر محل سکونت و گاه فضاهایی یک طبقه و مجزا به طویله و انبار اختصاص می یافت. شواهد حاکی از آن هستند که طبقات مختلف طویله در زیر خانه ها هم مالکیت جداگانه داشتند و به این صورت می توان فهمید که این محل ها با فاصله از خانه ساخته می شدند.
نوع دیگری از دامداری، نگهداری از دام در مقیاس بالا بود که به وسیله چوپان در فاصله ای دورتر از روستا صورت می گرفت. در این شیوه به فضایی برای نگهداری دام ها در روستا نیاز نبود و نگهداری از وسایل دامداری هم در خانه انجام می شد.
کاه را به دلیل حجم زیاد در کَنده ها و انبارهای بزرگ کنار طویله ها می گذاشتند و کاه اضافه را به فروش می رساندند. علوفه دامی مانند شبدر، یونجه و علف های هرز هم پس از خشک شدن در محیطی باز به انبار یا کنده انتقال می یافت.
فضاهای مربوط به صنایع دستی
صنایعی چون خراطی، قاشق تراشی، نجاری، گیوه کشی، زری بافی، آهنگری و زرگری، کارگاه های مجزا دارند که اغلب جدا از خانه هستند و حداقل با فضای واسطی از خانه جدا شده اند.
به جز کشاورزی و دامداری، خانواده هایی هم به حِرف خدماتی و صنایع دستی مشغول بودند و دری یا چند مکان باغ داشتند. ابزار تولید و محصولات باغی نیز جنبه مهم زندگی این خانواده ها بودند و بر زندگی شان تاثیر می گذاشتند. ابزار و وسایل مختلف باغداری را در انبار و کنده و … نگهداری می کردند و برخی وسایل مانند بیل و کلنگ اغلب کنار طویله یا در انبارهای نزدیک خانه بود.
