نشست کمیسیون مشترک برجام روز جمعه در وین و در سطح معاونان وزیران خارجه کشورهای ۱+۴ برگزار شد. بر اساس برجام، کمیسیون مشترک مسئولیت نظارت بر اجرای این توافق را بر عهده دارد. برجام همچنان یک عنصر کلیدی در ساختار جهانی عدم اشاعه می‌باشد که بر اساس قطعنامه ۲۲۳۱ به اتفاق آرا مورد تایید شورای امنیت سازمان ملل متحد قرار گرفته است. مضافاً اینکه در پرتو تنش‌های جدید، صیانت از برجام همچنان برای امنیت و ثبات منطقه‌ای اساسی است. با توجه به تحولات و بیانیه‌های نگران‌کننده اخیر، اعضا اهمیت ادامه اجرای کامل و مؤثر این توافق از سوی تمامی طرف‌ها را خاطرنشان ساختند. همزمان، اعضا یادآور شدند که رفع تحریم‌ها یک بخش اساسی از برجام است و در این خصوص تعهدات مربوطه خود را مرور کردند.
آنها همچنین تلاش‌های معطوف به کاهش آثار منفی خروج آمریکا از برجام و اعمال مجدد تحریم‌ها، که مکرراً نسبت به آن ابراز تاسف کرده‌اند، را مورد مداقه قرار دادند. فرانسه، آلمان و انگلستان، به اطلاع اعضا رساندند که اینستکس عملیاتی شده و در دسترس تمامی دولت‌های عضو اتحادیه اروپایی قرار دارد و اولین تراکنش‌های آن نیز در حال پردازش است. همکاری‌های تکمیلی جاری با نهاد متقابل تاسیس شده ایرانی (سازوکار تجارت و تامین مالی ایران و اروپا) تسریع خواهد شد. آنها تایید کردند که برخی دولت‌های عضو اتحادیه اروپایی در حال پیوستن به سهامداران اینستکس، که یک سازوکار خاص معطوف به تسهیل تجارت قانونی با ایران است، می‌باشند. آنها همچنین در حال تلاش هستند تا اینستکس را به روی فعالان اقتصادی کشورهای ثالث نیز باز کنند. اعضا همچنین در میان سایر موضوعات مختلف مطرح، پیشرفت خوب در پروژه مدرن‌سازی رآکتور تحقیقاتی اراک و پروژه تبدیل تاسیسات فردو برای تولید ایزوتوپ‌های پایدار، آنگونه که در برجام پیش‌بینی شده را مورد توجه قرار دادند. اعضا بر اهمیت این پروژه‌ها از منظر عدم اشاعه هسته‌ای تاکید کردند. در خصوص پروژه اراک، اعضا، مشخصاً از پیشرفت‌های حاصله توسط رؤسای مشترک کارگروه اراک یعنی چین و انگلستان، از جمله امضای قرارداد تجزیه و تحلیل حالات گذرای رآکتور بین ایران و چین، استقبال کردند.
کمیسیون مشترک مجدداً تعهد قاطع خود برای حمایت کامل از این پروژه‌های هسته‌ای، از جمله تکمیل به موقع پروژه مدرن‌سازی رآکتور تحقیقاتی اراک و تامین تجهیزات لازم برای آن را مورد تاکید قرار داد. اعضا همچنین در جریان گزارش فعالیت‌های جاری در حوزه همکاری هسته‌ای صلح‌آمیز در چارچوب پیوست شماره سه برجام نیز قرار گرفتند. همچنین اعضا، بر نقش کلیدی آژانس بین‌المللی انرژی هسته‌ای، به‌عنوان تنها نهاد بی‌طرف که مسئول نظارت بر اجرای تعهدات مرتبط هسته‌ای ایران ذیل برجام و قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل متحد به منظور راستی‌آزمایی ماهیت منحصراً صلح‌آمیز برنامه هسته‌ای ایران است، تاکید کردند. به‌عنوان بخشی از فعالیت‌های جاری در خصوص موضوعات هسته‌ای و تحریم‌ها، کمیسیون مشترک کارشناسان را موظف کرد تا به‌دنبال راهکارهای عملی به‌ویژه برای صادرات اورانیوم دارای غنای پایین و آب سنگین تحت ترتیبات مناسب باشند. به همین منظور «آرمان» گفت‌وگویی را با محمدصادق ربانی املشی قائم مقام پیشین سازمان انرژی اتمی ترتیب داده که در ادامه می‌خوانید.
پرونده هسته‌ای کشورمان قبل و بعد از توافق هسته‌ای (برجام) چه وضعیتی داشت؟
این سوال بسیار مهم است به‌نظر می‌رسد یکی از دستاوردهای ارزنده برجام این بود که توانست جلوی بازرسی‌های بی‌مورد آژانس بین‌المللی انرژی اتمی از سایت‌های نظامی و دفاعی کشورمان را بگیرد. بنابراین این مساله خود به‌عنوان دستاوردی بزرگ برای کشورمان است. به عبارت دیگر مسائل دفاعی هر کشوری جزو مسائل محرمانه آن قلمداد می‌شود. پیش از این در همان زمان (قبل از برجام) ماهواره‌های (جاسوسی) کشورهای غربی گزارشاتی را در مورد پارچین اعلام کرده بودند. همچنین آژانس نیز در گزارشاتی که به شورای حکام ارائه داد صراحتاً اعلام کرد ما نمی‌توانیم هیچ‌گونه فعالیتی را در این سایت‌ها بدون بازدید اثبات کنیم. لذا ایران در مذاکرات طولانی خود با طرف‌های توافق هسته‌ای توانست آنها را مجاب کند که سایت‌های نظامی کشورمان می‌بایستی محرمانه باقی بماند. بنابراین نباید این مراکز دفاعی تحت نظارت و بازرسی (همانند سایر کشورها) قرار گیرد. بعد از امضای برجام کارشناسان آژانس بین‌المللی بر اساس توافق هسته‌ای فقط می‌توانند از مراکز هسته‌ای صلح‌آمیز کشورمان بازرسی و نظارت کنند.
توافق هسته‌ای تا چه میزان توانست جلوی اجماع شکل گرفته پیش از این توافق را علیه پرونده هسته‌ای کشورمان بگیرد؟ همچنین برجام چه مزایایی برای کشورمان داشت؟
پیش از توافق هسته‌ای همواره تحت فشار قرار داشتیم. به‌گونه‌ای که زیر تیغ بند ۷ شورای امنیت سازمان ملل متحد قرار داشتیم. همه کشورهایی که حق وتو داشتند می‌توانستند از این حق به شکل نامحدودی استفاده کنند. این در حالی است که برجام توانست توافق و نظر مساعد همه کشورهای دارای حق وتو را با خود همراه ساخته و ایران را اصطلاحاً از زیر تیغ بند۷ خارج کند. به‌نظر می‌رسد عصبانیت دونالد ترامپ به‌عنوان رئیس‌جمهور آمریکا نیز از همین مساله است. ترامپ بر این نظر است که اگر چنین توافقی وجود نداشت ایران هم اکنون زیر فشار همه کشورهای عضو دائم شورای امنیت قرار داشت. اما باراک اوباما اجماع علیه ایران با امضای توافق هسته‌ای را از بین برده است. عصبانیت ترامپ به همین دلیل است.
وی در طول دوران فعالیت‌های انتخاباتی‌اش یکی از موضوعاتی که علیه اوباما و به‌طور کل دموکرات‌ها مطرح می‌داشت همین توافق هسته‌ای بود. لذا یکی از وعده‌های مهمی که به رای‌دهندگان آمریکایی داده بود خروج از بدترین معامله (توافق) با ایران را عملیاتی خواهد کرد. بنابراین ایران طی مذاکرات پیچیده و نسبتاً طولانی توانست اجماع جهانی را بشکند. برجام از موارد معدودی است که اروپایی‌ها با آمریکایی‌ها در توافق نیستند و اختلاف نظر جدی دارند. تروئیکای اروپایی، روسیه و چین از طرفداران جدی حفظ توافق هسته‌ای (برجام) هستند و جانب ایران را گرفته‌اند اما در مقابل آمریکا مخالف برجام است. شکافی که ایران بعد از توافق هسته‌ای توانسته ایجاد کند میان اروپا، روسیه و چین با ایالات متحده پیش از این وجود نداشته که این مساله نیز یکی از دستاوردهای بزرگ برجام برای ایران است. بنابراین درست است که اروپا، روسیه و چین وقتی مساله مقایسه منافع‌شان پیش می‌آید پا پس می‌کشند، اما همین اندازه که بطور سیاسی از ایران حمایت می‌کنند این مساله برای ایران بسیار با ارزش بوده و می‌تواند مفید باشد.
قبل و بعد از توافق هسته‌ای، این توافق موافقین و مخالفینی در داخل و خارج از کشور داشت.
چهار شکل از مذاکره وجود دارد، برد-برد، باخت-باخت، برد-باخت، باخت-برد. نمی‌توانیم بگوییم که در مذاکرات هسته‌ای (برجام) همه چیز به نفع ما بوده است. ایده‌آل ایران این بود که همانند گذشته به فعالیت‌هایش ادامه دهد. بنابراین نمی‌توانیم بگوییم توانسته‌ایم تمامی امتیازات را کسب کنیم، اما همین‌که ایران بر اساس توافق هسته‌ای اجازه یافته تاسیساتی را که داشته منهای رآکتور آب سنگین اراک، بقیه فعالیت‌های صلح‌آمیز هسته‌ای ایران همانند گذشته انجام می‌شود. یکی از امتیازاتی که شاید دیگران خیلی روی آن حساب باز نمی‌کنند آن است که ایران اگر ضوابط آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را رعایت کند چنین وضعیتی سایر اعضای آژانس را مختار می‌کند که با تهران و در چارچوب آژانس و برجام با ایران همکاری کنند. اما اگر آژانس از در مخالفت با ایران وارد شود سایر اعضای آژانس هم مجاز به کمک به ایران نخواهند بود.
در حال حاضر در شرایطی قرار داریم که آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در جریان فعالیت‌های صلح‌آمیز ایران قرار دارد. بنابراین همکاری سایر کشورها با ایران در زمینه‌های علمی و تحقیقاتی مجاز بوده و این راه باز است. متاسفانه مخالفان برجام در داخل کشور هم صدا با ترامپ شده‌اند. این در حالی است که ترامپ هم مخالف توافق هسته‌ای است. منتها هر یک از دید خودشان بر طبل مخالفت می‌کوبند. موافقان برجام هم بر این نظرند که امتیازاتی که ایران در توافق هسته‌ای گرفت امتیازات کمی نبود. واقعیت مساله نیز همین گونه است. باید بدانیم خارج شدن از زیر تیغ بند ۷ شورای امنیت و شکستن اجماع جهانی امتیاز بزرگی برای ایران است. شاید اینکه سرعت روند فعالیت‌های هسته‌ای پیش از برجام تاحدودی کند شده باشد شاید این مساله ایده آل همگان نباشد.
می‌توان گفت مخالفان برجام در داخل کشور از منظر مصالح عالی و آتی کشور شاید محاسبات خیلی دقیقی نکرده‌اند. همگان می‌دانند که ایران نه تنها به‌دنبال سلاح هسته‌ای نبوده بلکه دستیابی به چنین سلاح نامتعارفی به نفع کشور نیست. در حال حاضر پاکستان سلاح اتمی دارد اما آنها زندگی راحتی ندارند. بنابراین باید بدانیم سلاح هسته‌ای برای هیچ کشوری رفاه و امنیت به‌وجود نمی‌آورد. چون با دستیابی به بالاترین سلاح، خطرات استفاده از آن هم بالاتر می‌رود. بنابراین با صراحت می‌توان گفت نداشتن سلاح هسته‌ای در راستای منافع کشورمان است.
علت خروج یکجانبه آمریکا از توافق هسته‌ای چه بود و ایالات متحده پس خروج از برجام چه اهداف احتمالی را دنبال می‌کرد؟
ایالات متحده اجماع جهانی شکل گرفته علیه ایران را از دست داده بنابراین در حال حاضر نیازمند اجماع به منظور رسیدن به قطعنامه‌ای علیه تهران است. اما چنین اجماعی نه تنها وجود ندارد بلکه رسیدن به چنین اجماعی برای واشنگتن بسیار دشوار خواهد بود. لذا ترامپ عصبانی است. بنابراین ترامپ برای اثبات مواضع انتخاباتی‌اش به‌دنبال بهم زدن این توافق بود. لذا دنبال آن است تا ایران را پای میز مذاکره بکشاند. او حتی حاضر است با اندکی تغییر در مذاکرات هسته‌ای آن را به‌عنوان دستاوردی برای خود در سطح جهانی جلوه دهد. همچنین مدام اینگونه مطرح می‌دارد که رفتار ایران بسیار بهتر از دوران اوباما شده است.
کاهش تعهدات برجامی ایران از دیدگاه شما به معنای خروج تهران از توافق هسته‌ای است؟
به‌نظر می‌رسد به بندهای مختلف توافق هسته‌ای رجوع شود. تهران بر این نظر است که تمامی اقدامات تهران در چارچوب برجام عمل کرده و جزو اختیارات مندرج در برجام است. همچنین این مساله منوط به اظهار نظر و تفسیر کمیته مشترک مرجوع بی‌طرف طرفین است.
آیا خروج احتمالی ایران از برجام از دیدگاه شما به نفع مصالح و منافع کشورمان است؟
به هیچ عنوان خروج از توافق هسته‌ای به نفع کشور نیست. باید در نظر داشته باشیم که در شرایطی که دونالد ترامپ بر طبل افراط‌گرایی و جنگ می‌کوبد خروج ایران از برجام به نفع مصالح کشور نیست. بنابراین با صراحت می‌توان گفت که شاید بدترین زمان ممکن برای خروج از توافق هسته‌ای درحال حاضر باشد. شاید در آینده اگر ایران دید که هیچ نفعی از برجام ندارد، از این توافق خارج شود و در چنین شرایطی موضوع متفاوت خواهد بود.
تهدید به کاهش تعهدات برجامی و نه اقدام عملی ایران می‌تواند تا حدودی کشورهای اروپایی را حداقل به تب و تاب بیندازد و بهانه‌ای به دست آنها داده به آمریکایی‌ها فشار وارد کنند تا واشنگتن به تعهداتش در قبال برجام عمل کند و یا اینکه به طرف اروپایی فشار وارد نکنند؟
پاسخ به این پرسش بسیار مشکل است. ایران بر این نظر است که ضرب‌الاجل تهران توانسته که طرف‌های اروپایی را در راستای اقدامات عملی به تحرک وادار کند. شاید از جهاتی چنین حرکت احتمالی از سوی تهران به طرف اروپایی توجیهی برای فشار به واشنگتن دهد. این مساله نیازمند شناخت دقیق طرف اروپایی است.
با توجه به آنکه آمریکایی‌ها می‌دانند برنامه هسته‌ای ایران کاملاً صلح‌آمیز و در چارچوب برجام و تحت نظر آژانس بین‌المللی انرژی اتمی است چرا تا این میزان به ایران فشار وارد می‌کنند؟ همچنین واشنگتن با چه استدلالی از یکسو می‌گوید ایران باید در برجام بماند اما خود به‌صورت یکجانبه این توافق را ترک می‌کند؟
ترامپ بر این نظر است که مراکز دفاعی ایران نیز باید در دسترس بازرسی‌های نامحدود و سرزده قرار گیرد. همچنین این مساله را به‌عنوان دستاویزی برای فشار و بهانه‌جویی علیه باراک اوباما، جان کری و خروج از توافق هسته‌ای مطرح می‌دارد. باید بدانیم که اوباما هر کاری می‌توانست انجام دهد انجام داد. به‌گونه‌ای که صراحتاً مطرح کرد اگر من می‌توانستم حتی یک پیچ هم از برنامه هسته‌ای ایران باز کنم دریغ نخواهم کرد. توافق هسته‌ای معامله‌ای بود تا از دیدگاه آنها برنامه هسته‌ای ایران را اصطلاحاً قابل اطمینان کنند.
به‌نظر می‌رسد این گونه رفتارهای ترامپ در قبال ایران کاملاً خارج از نرم معمول و معقول است چون زمانی که تمامی برنامه ایران زیر نظارت مستقیم بازرسان و دوربین‌های آژانس بین‌المللی انرژی اتمی قرار گرفته است چنین بهانه‌جویی‌هایی جای طرح ندارد. هیچ‌کشور و هیچ‌عضوی از آژانس نتوانسته به سلاح هسته‌ای دست یابد. تمامی کشورهایی که به سلاح هسته‌ای دست یافتند خارج از نظارت آژانس بوده‌اند.
برخی از کارشناسان بر این نظرند با توجه به گزارشات متعدد آژانس بین‌المللی انرژی اتمی مبنی بر صلح‌آمیزبودن برنامه هسته‌ای ایران بیشتر مسائلی که ترامپ علیه ایران مطرح می‌کند بهانه‌جویی‌های سیاسی بیش نیست. از دیدگاه شما واشنگتن با چه اهداف احتمالی اینگونه مردم ایران را هدف فشارهای خود قرار داده است؟
آژانس بین‌المللی انرژی اتمی طی بازرسی‌های متعدد از مراکز هسته‌ای ایران صراحتاً اعلام کرده که برنامه هسته‌ای ایران صلح‌آمیز و در چارچوب توافق هسته‌ای (برجام) بوده است. بنابراین مواضع ترامپ بهانه‌جویی بیش تلقی نمی‌شود.
رژیم صهیونیستی یکی از بزرگترین رژیم‌های دارنده سلاح هسته‌ای در منطقه است اما چرا به هیچ‌عنوان به این رژیم فشاری از سوی غرب وارد نمی‌شود؟
باید بدانیم که رژیم صهیونیستی به هیچ‌عنوان بازرسی‌های آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را نپذیرفته است. همچنین این رژیم بسیار موذیانه از اعلام دارابودن سلاح هسته‌ای سرباز زده است. همچنین اگر کشوری به سلاح اتمی دست یافته، بدون نظارت آژانس بین‌المللی انرژی اتمی بوده است. لذا چون این رژیم عضو آژانس نیست و مورد حمایت غرب نیز می‌باشد، آنها هم هیچ فشاری به این رژیم وارد نمی‌کنند.
آینده و چشم‌انداز فعالیت‌های صلح‌آمیز هسته‌ای کشورمان را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
به‌نظر می‌رسد ایران در آینده می‌تواند رآکتورهایی را به‌صورت مستقل راه‌اندازی کند و بخشی از انرژی مورد نیاز کشور را از طریق هسته‌ای تامین کند. همچنین در کنار آن این فناوری نوین می‌تواند در صنایع مختلف همچون کشاورزی، بهداشت و درمان و… کابردهای فراوانی در جهت بهبود زندگی مردم کشورمان داشته باشد. بنابراین اگر با روند فعلی تحت برجام پیش رود فعالیت‌های هسته‌ای صلح‌آمیز می‌تواند برای مردم کشورمان بسیار مفید باشد. داشتن تکنولوژی هسته‌ای برای کشورمان بسیار سودمند است. همچنین می‌توان از این پتانسیل برای آینده کشور استفاده کرد.
در حال حاضر ایران در میان کشورهای دارای توانمندی دانش هسته‌ای در چه جایگاهی قرار دارد؟
کشورهای زیادی همچون فرانسه مقادیر زیادی از انرژی مورد نیاز خودشان را از انرژی هسته‌ای تامین می‌کنند. ایران از نظر فعالیت‌های پژوهشی و تحقیقاتی بسیار فعال است. اما باید بدانیم که مشکل کشور در زمینه تامین سوخت هسته‌ای است. متاسفانه کشورمان خیلی از نظر تامین سوخت مواد اولیه هسته‌ای غنی نیست. یکی از زمینه‌های دارابودن سوخت هسته‌ای پایدار آن است که ایران با آژانس همکاری کند تا کشورهایی که دارای سوخت هسته‌ای هستند بتوانند با ایران همکاری و مراوده داشته باشند. چون انتقال سوخت هسته‌ای از یک کشور به کشور دیگر بدون اجازه آژانس بین‌المللی انرژی اتمی مجاز نیست. لذا ایران می‌تواند با همکاری آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و کشورهای عضو آن پیشرفت‌های خوبی داشته باشیم.
جوانان کشورمان تا چه میزان توانسته‌اند در زمینه تکنولوژی هسته‌ای، فیزیک و فیزیک هسته‌ای فاصله میان ایران و کشورهای پیشرفته را کم کنند؟
به‌نظر می‌رسد هیچ‌تفاوتی میان جوانان کشورمان و جوانانی که در سایر کشورهای پیشرفته غربی زندگی می‌کنند وجود ندارد. از نظر میزان استعداد ذاتی همه انسان‌ها کما بیش یکسان هستند. با صراحت می‌توان گفت اگر جوانان کشورهای جهان سوم را از ایالات متحده خارج کنند از آمریکا چیزی باقی نمی‌ماند. همه استعدادهای درخشانی که در ایالات متحده شکوفا شده است از کشورهای دیگر آمده‌اند. به‌عنوان نمونه اگر بر روی هر تکنولوژی در آمریکا دست گذاشته شود به چنین نتیجه‌ای خواهیم رسید. در نتیجه در استعداد انسانی تفاوتی میان جوانان برومند کشورمان با سایر جوانان کشورهای پیشرفته غربی وجود ندارد. فقط سوالی که مطرح می‌شود این است که علت شکوفایی همین جوانان در کشورهای غربی و یا آمریکا چیست؟
متاسفانه کشورهای غربی زمینه‌های شکوفایی را برای جوانان کشورهای جهان سوم فراهم می‌کنند. بنابراین باید بدانیم که این زمینه‌هاست که باید توسط کشورها آماده شود تا استعدادهای جوانان شکوفا شوند. حسرت برانگیز است که چرا بسیاری از جوانانی که می‌توانستند در کشور خودمان به مردم و پیشرفت کشور کمک کنند در خارج کشور هستند. بنابراین زمینه‌سازی فعالیت جوانان بر عهده مسئولان کشور است. مسئولان کشور موظفند که استعدادهایی امثال مریم میرزاخانی می‌بایستی زمینه‌های فعالیت‌هایشان را فراهم کنند. بنابراین از نظر نیروی انسانی با استعداد کشور هیچ‌گونه کمبودی ندارد.
صنعت هسته‌ای صلح‌آمیز بومی شده را تا چه میزان برای آینده کشور عزیزمان و نسل‌های آینده ضروری می‌دانید؟ همچنین جوانان و مسئولان کشور می‌بایستی چه گام‌هایی در این زمینه بردارند؟
وظیفه تامین نیروی انسانی بر عهده سازمان انرژی اتمی کشورمان است. برخی از دانشگاه‌های کشورمان رشته‌های تحصیلی مرتبط با صنایع مختلف هسته‌ای را ایجاد کرده‌اند و جوانان کشور می‌توانند در این رشته‌ها به فعالیت‌های علمی و تحقیقاتی در دانشگاه‌ها ادامه دهند. اگر انسانی مستعد باشد می‌تواند در زمینه علوم و فنون مختلف همچون پزشکی، کشاورزی، هنر و یا هر زمینه دیگری استعدادش را شکوفا نماید. انرژی هسته‌ای فناوری‌های بسیار گسترده‌ای را شامل می‌شود. این فناوری در زمینه‌های مختلف کشاورزی، پزشکی، دارویی، تولید رادیو داروها و صنایع مختلف استفاده می‌شود.
در حال حاضر بسیاری از مراکز درمانی کشورمان از این فناوری نوین استفاده می‌کنند. همچنین از این فناوری در صنایع کشاورزی به منظور اصلاح بذر استفاده می‌شود. از سوی دیگر این فناوری در لوله‌کشی‌های نفت و گاز و اکتشافات منابع زیرزمینی هم استفاده می‌شود. کشورمان نمی‌تواند استفاده از تکنولوژی صلح‌آمیز هسته‌ای را کنار بگذارد. باید بدانیم که تکنولوژی هسته‌ای بخشی از صنایع هر کشوری را تشکیل می‌دهد. بنابراین کشور برای آینده و عقب نماندن از قافله علم و تکنولوژی باید در این مسیر قدرتمندانه گام برداریم. همچنین در زمینه تولید انرژی نیز می‌توانیم از این فناوری و سایر فناوری‌های استفاده کنیم. تنوع تولید انرژی همچون باد، ژئوترمال، هسته‌ای می‌تواند به پیشرفت کشور کمک کند. تنوع منابع مختلف انرژی استراتژی ضروری برای هر کشوری است.
