برچسب: خانه های تاریخی

از این دست شاهکارها در سراسر ایران وجود دارند و به هر شهری که قدم بگذارید نمونه ای از آنها را می بینید. سازه هایی تاریخی که قد برافراشته و علم و هنر معماری را به نمایش گذاشته اند. از کنارشان که می گذرید ناخودآگاه متوقف می شوید و برای لحظاتی به تاریخ سفر می کنید. در میان این سازه های گوناگون، خانه های تاریخی جلوه خاص دیگری دارند. آنها میزبان خانواده هایی بوده و غم و شادی آنها را نظاره کرده اند.

آنچه که در خانه های تاریخی ایران به چشم می آید، حکایت از شناخت عناصر معماری و هنر به کارگیری و ترکیب آنها دارد. گویی معماران قدیم با دانشی تجربی هر آنچه که در دیار خود می یافتند را برای خلق یک اثر ماندگار به کار می گرفتند. سال ها طول می کشید تا معمار حاصل کار و تجربه اش را ببیند اما یک لبخند رضایت بر لب صاحبخانه کافی بود تا تمام خستگی ها از تن او زدوده شود.

امروز قصد ورود به یکی از همین خانه ها را داریم که نامش برای بسیاری از دوست داران تاریخ و معماری آشناست. با هم راهی شهر کاشان می شویم و به خانه طباطبایی ها قدم می گذاریم.

رسانه۷ را در این سفر همراهی کنید…

چرا خانه طباطبایی ها؟

• خانه طباطبایی ها یکی از خانه های ارزشمند ایران است که عناصر معماری ایرانی را به خوبی می توان در آن دید.
• این خانه در محله ای تاریخی واقع شده و در کنار بازدید از آن می توانید از آثار دیگری نیز بازدید کنید.
• خانه طباطبایی ها به دلیل زیبایی های خاص خود به عروس خانه های ایران شهرت دارد.

آشنایی با خانه طباطبایی ها | عروس خانه های ایران

در یکی از محله های تاریخی کاشان به نام سلطان امیراحمد و پس از گذر از کنار چندین بنای تاریخی به خانه ای می رسیم که در جوار بقعه مطهر امامزاده سلطان امیر احمد(ع) از فرزندان امام موسی کاظم (ع) قرار دارد. این ساختمان به خاطر داشتن زیبایی های بی بدیلش به عروس خانه های ایران شهرت دارد و شاهکاری از هنر معماری قدیم به شمار می رود.

این خانه ۴۷۳۰ مترمربع وسعت دارد و بخش های متفاوتی را با کاربری های متنوع شامل می شود. هر گوشه از این خانه بر طبق اصولی خاص و هوشمندانه ساخته شده و در عین زیبایی، کلیه نیازهای ساکنان در آن پیش بینی شده است. خانه های بزرگ به صاحبان ثروتمند خود این فرصت را می دادند تا علاوه بر خودشان، فرزندان آنان نیز پس از ازدواج در همان خانه زندگی کنند. علاوه بر این، محلی برای تجارت و برگزاری مراسم نیز بوده اند.

تزیینات مجلل و باشکوه داخلی و بیرونی همچون گچ بری های هنرمندانه و به کارگیری شیشه های رنگی و ارسی، حفظ اصالت معماری ایرانی و اسلامی و طراحی متناسب با فرهنگ و اقلیم خاص منطقه از ویژگی هایی است که خانه طباطبایی های کاشان را به یکی از منحصر به فردترین بناهای تاریخی ایران تبدیل می کند.

شاید اگر کسی از این ویژگی ها خبر نداشته باشد با دیدن درِ ورودی خانه به راحتی از کنار آن عبور کند؛ اما با ورود به خانه تصاویری تازه و متفاوت از خانه های ایرانی در ذهن تان شکل خواهد گرفت که هیچ گاه فراموش نخواهند شد.

تاریخچه خانه طباطبایی ها

صاحبِ خانه طباطبایی ها، یکی از تاجران بین المللی فرش از اهالی نظنز و مقیم کاشان بود که با نام حاج سید جعفر طباطبایی نطنزی شناخته می شد و فرش های نفیسی را به روسیه و هند صادر می کرد. وی در حدود سال ۱۲۵۰ هجری قمری تصمیم به ساخت خانه ای مجلل در جوار بقعه مبارکه امامزاده سلطان امیراحمد گرفت تا خانواده اش را در آن اسکان دهد. او معمار معروف کاشانی، استاد علی مریم، هنرمند برجسته دوره قاجار، را به عنوان مامور طراحی و ساخت این خانه انتخاب کرد. معمار موظف شد با استفاده از هنر و مهارت خود خانه باشکوهی را بنا کند. وی که سازنده خانه بروجردی‌ها و سرای امین الدوله نیز بود، توانست در مدت ۱۰ سال ساخت این خانه را به پایان برساند.

برای جلوه دادن به این خانه، نیاز به تزییناتی شکوهمند بود، پس یکی از شاگردان میرزا ابوالحسن صنیع الملک غفاری کاشانی، گچ بری و نقاشی های آن را برعهده گرفت و زیر نظر استاد خود به ایجاد طرح هایی منحصر به فرد مشغول شد. میرزاابوالحسن غفاری کاشانی ملقب به صنیع الملک که هنرمند بزرگ و نقاش‌باشی دربار ناصرالدین شاه قاجار بود به دلیل مراوداتی که با صاحب خانه داشت پذیرفت که نظارت بر کار گچ بری و نقاشی را بر عهده بگیرد و همین امر بر ارزش و اعتبار خانه طباطبایی ها افزود. به دلیل آنکه صاحب خانه در کار تجارت فرش بود کلیه نقوش گچ بری از نقش های فرش ایرانی و گل و مرغ اسلیمی الهام گرفتند و در نهایت شکوه اجرا شدند.

این خانه تاریخی پس از گذشت سال ها به وسیله هیات امنایِ مرمت و احیای ابنیه تاریخی کاشان، از صاحبان آن خریداری شد. این بنا در سال های ۱۳۷۳ تا ۱۳۷۶ با همکاری شهرداری و میراث فرهنگی کاشان و با پشتیبانی مسوولان وقت وزارت معادن و فلزات مورد مرمت قرار گرفت و طبق نقشه اصلی بازسازی شد.

خانه تاریخی طباطبایی ها با شماره ثبت ۱۵۰۴ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است و تحت نظر سازمان رفاهی و تفریحی شهرداری کاشان اداره می شود.

ویژگی های معماری

در ساخت خانه طباطبایی ها از شیوه گودال باغچه و معماری درونگرا و حجاب دار بهره بردند و کلیه اجزای آن به صورت متقارن ساخته شده اند.

* در شیوه گودال باغچه خانه را در موقعیتی گود و حدود یک طبقه پایین تر از سطح زمین می سازند. معماران، این شیوه را بیشتر در مناطق کویری و برای تامین خاک مورد نیاز برای ساخت خشت های بنا، سهولت امکان دسترسی به آب قنات، عایق کردن خانه در برابر حرارت و صدا و افزایش مقاومت در برابر زلزله به کار می گیرند. پس از زلزله بزرگی مه در سال ۱۱۹۲ هجری قمری در کاشان رخ داد، بیشتر خانه ها به شیوه گودال باغچه بنا شدند. در این روش، خانه در گودی قرار می گیرد و استحکام لازم برای تاب آوردن زمین لرزه را پیدا می کند. در گودال باغچه آبرسانی به بنا هم آسان تر است و از رطوبت سازه نیز برای ر شد گیاهان استفاده می شود. بنایی که در دل خاک است  گویی در عایق حرارتی قرار دارد؛ نه زود گرم می شود و نه به این راحتی ها سرد.

* در شیوه درونگرا بیشتر به فضای درونی خانه توجه می شود و نمود بیرونی ساختمان از کوچه چندان جالب توجه نیست. استفاده از این شیوه در گذشته و به ویژه در مناطق کویری ایران بسیار مرسوم بوده و ریشه در اعتقادات مردم داشته است. آنها اعتقاد زیادی به چشم خوردن داشتند و به همین دلیل سعی می کردند که نمود بیرونی خانه های‌شان خیلی به چشم نیاید. از سوی دیگر صاحبان خانه های مجلل بسیار مردمی رفتار می کردند و معتقد بودند که شکوه بیرونی خانه نوعی به رخ کشیدن ثروت محسوب می شود.

* در معماری حجاب دار از محیط بیرونی خانه به درون آن دید وجود ندارد و ارتباطِ بصری مستقیم فضاهای داخل با فضای شهری، کاملا قطع می شود تا ساکنان خانه به راحتی در آن زندگی کنند. با به کارگیری این شیوه کلیه پنجره های خانه به فضاهایی همچون حیاط و ایوان های سرپوشیده باز شده و این فضاها را به بهترین شکل آراسته می شوند.

این خانه سه بخش مجزا و مستقل دارد اما معمار آن به شیوه ای هنرمندانه، هر سه را به یکدیگر مرتبط ساخته است. به طور کلی ۴۰ اتاق، ۴ حیاط، ۴ سرداب (زیرزمین) و ۳ بادگیر در خانه طباطبایی ها وجود دارد. آب مورد نیاز ساکنان نیز از ۲ رشته قنات به نام های دولت‌آبادی و نصرآبادی تامین می شده است.

چندین حیاط در خانه طباطبایی ها وجود دارد که با ویژگی های شان، ایرانی بودن بنا را به رخ می کشند. از میان ۴ حیاط، یک حیاط مرکزی متعلق به قسمت بیرونی و دو حیاط متعلق به اندرونی و یک حیاط متعلق به خدمه بوده است. در حیاط ها درختانی از میوه های بهشتی همچون انار و انجیر کاشته شده  اند که اعتقادات مردم آن زمان را نشان می دهند. در این میان یک درخت انجیر ۸۰ ساله توجه بسیاری را به خود جلب می کند.

به خانه وارد می شویم 

از درون کوچه قدم به درون این خانه به ظاهر ساده می گذاریم و ورود به دنیایی متفاوت را تجربه می کنیم:

۱- وروردی و هشتی

وسعت خانه طباطبایی ها سبب شده تا ۵ درِ ورودی برای آن تعبیه شود. از میان این ورودی ها امروزه تنها وروردی اصلی قابل استفاده است که پس از گذر از راهرویی پر پیچ و خم به هشتی می رسد. هشتی فضایی هشت ضلعی در ورودی خانه است که برای انتظار مهمان به کار می رود. وجود راهروهای پر پیچ و خم منتهی به هشتی خانه طباطبایی ها دو مزیت دارد :

* خانه و ساکنان آن را از دید غریبه ها در بیرون از خانه محفوظ می دارد و مانع دید مستقیم آنها می شود.

* اختلاف ارتفاع خانه با کوچه که در نتیجه استفاده از شیوه گودال باغچه به وجود آمده است، دیگر به چشم نمی آید.

۲- قسمت بیرونی خانه

به هنگام بازدید از خانه طباطبایی ها پس از هشتی، وارد قسمت بیرونی خانه می شوید که حیاطی چشم نواز با سنگ های سفید دارد و حوض بزرگی را در میان خود جای داده است. این حوض علاوه بر آبیاری درختان و استفاده ساکنان خانه، نقش مهمی را در زیبایی حیاط ایفا می کند.

بخش بیرونی خانه از سایر قسمت ها بزرگتر و دارای ارتفاع بیشتری است. این قسمت دارای حیاطی به شکل مربع مستطیل است و در گوشه های خود پَخی هایی دارد.

این حیاط به هنگام برگزاری مراسم هایی همچون نوروز و تعزیه محرم و صفر مملو از جمعیت می شده است و مردم از فقیر و غنی مهمان این خانه می شدند. در چهار سوی حیاط فضاهای مختلفی وجود دارند که عبارتند از:

* شاه نشین

زیباترین قسمت خانه طباطبایی ها در جبهه جنوبی و در قسمت بیرونی آن قرار دارد. این قسمت مخصوص پذیرایی از مهمانان و بازرگانانی بود که برای تجارت دعوت می شده اند و همچنین محلی برای برگزاری جشن ها بوده است. این بخش، اتاقی هفت دری با سقف بلند است که با عنوان تالار بزرگ یا اتاق شاه نشین شناخته می شود و به سبب وجود قطعات زیاد آینه در میان گچ بری های آن، به تالار آینه نیز شهرت دارد.

تزیینات نقاشی، مقرنس بندی و قطار بندی در کنار آیینه کاری و گچ بری جلوه این قسمت از خانه را دو چندان می کنند. یکی از جالب ترین تزیینات این قسمت، پنجره های مشبکی هستند که با گچ درست شده اند و همچون پارچه توری ظریفی دیده می شوند.

وجود نورگیرها و پنجره های مشبک رنگی و پنجره های کناری دو جداره که عمودی باز و بسته می شوند بر زیبایی این اتاق افزوده اند و هنر معماری ایرانی را به رخ می کشند.

در دو سوی اتاق شاه نشین اتاق هایی موسوم به گوشواره قرار دارند. هنگامی که تعداد مهمانان کم بوده و یا اهمیت زیادی برای صاحبخانه نداشتند از آنها برای سکونت مهمانان استفاده می کردند.

* ایوان آینه

در جلوی تالار شاه نشین، ایوانی مزین به هنر آیینه کاری و گچ بری های جالب وجود دارد که محل خوبی برای نشست و استراحت مهمانان به هنگام عصر بوده و امکان لذت بردن از فضای حیاط را فراهم می کرده است.

سقف این ایوان باشکوه ترین قسمت خانه است چرا که با هنر آینه کاری، نقش فرش کاشان که به لچک و ترنج شهرت دارد، به زیبایی هر چه تمام تر بر روی آن پیاده سازی شده است. گفته می شود که در گذشته فرشی با همین نقش را بر روی ایوان پهن می کردند تا انعکاس تصویر آن در آینه کاری، نقش زیبای فرش را در سقف کامل کند و شکوهی دو چندان به این قسمت ببخشد.

در میان نقوش لچک و ترنج سقف، آینه کاری هایی به شکل ستاره نیز دیده می شود. این ستاره ها نمادی از اهمیت آسمان شب در مناطق کویری هستند و زیبایی آن را به رخ بینندگان می کشند.

پسر ارشد صاحب خانه، سید علی طباطبایی، به کار واردات فانوس از دولت عثمانی آن روزگار مشغول بوده است. وی فانوس هایی را در این قسمت آویزان کرده بود تا به هنگام شب نشینی، آنها را روشن کنند و افراد از انعکاس نور فانوس ها در آینه های کوچک لذت ببرند. استفاده از هنر آینه کاری انتخابی هوشمندانه در معماری نیز بوده است چرا که انعکاس نور در آنها به افزایش روشنایی نیز کمک می کند.

* اتاق های بخش بیرونی

دور تا دور حیاط بیرونی را اتاق هایی فراگرفته اند که به دو نوع زمستانه و تابستانه تقسیم می شوند:

* اتاق های بخش زمستانه مجهز به شومینه هستند و سقف های کوتاهی دارند. موقعیت قرارگیری آنها به گونه ای است که از ظهر تا غروب آفتاب از گرما و نور خورشید بهره مند شوند. از سوی دیگر سقف کوتاه و دولایه آنها باعث می شده تا گرما در آنها حفظ شود و ساکنان بتوانند در دمای منفی ۲۰ درجه نیز به راحتی در این اتاق ها زندگی کنند. اتاق های بخش زمستانه به اتاق های آیینه نیز شهرت دارند چرا که با ایستادن در مقابل یکی از درها و توجه به درهای دیگر، تکرار چهارچوب درها مانند تصویری در آیینه های موازی، جلب توجه می کند و گویی تصاویر درها در آینه تکرار شده اند.

* اتاق های تابستانه در یک ردیف به گونه ای قرا گرفته اند که خطی مرزی بین حیاط خدمه و حیاط بیرونی را ایجاد می کنند. این اتاق ها فاقد شومینه هستند و به گونه ای ساخته شده اند که از گزند تابش آفتاب تابستان در امان باشند.

* حیاط خلوت

در دو طرف اتاق شاه نشین و پشت اتاق های گوشواره، حیاط های کوچکی به نام حیاط خلوت وجود دارند که به صورت قرینه یکدیگر احداث شده اند و به هنگام حضور مهمانان در اتاق شاه نشین یا گوشواره، خدمه خانه در آن ها مستقر می شدند. از سوی دیگر این حیاط ها نقش مهمی را در دریافت و تامین نور اتاق های اطراف ایفا می کردند و نقش نورگیر را بر عهده داشتند. حیاط های خلوت نیز مزین به هنر نقاشی هستند و از آثار نفیس کاشان به شمار می روند. این نقاشی ها زندگی مردم در روزگاران گذشته را به تصویر می کشند و فعالیت هایی همچون حفر قنات، آماده سازی کاهگل، شکار و … را نشان می دهند.

این حیاط ها به شکل هشت و نیم هشت هستند که دور تا دور آنها بناهایی دو طبقه قرار دارند. به هنگام بهار و تابستان در این مکان مراسمی برگزار می شده که در آنها طبقه اول محل تجمع مردان و طبقه دوم محل تجمع زنان بوده است. سقف این حیاط ها به صورت ذوزنقه است و یک حوض هشت ضلعی نیز در وسط آنها دیده می شود. شکل ذوزنقه موجب می شود تا به هنگام بارش باران هیچ آسیبی به بن ساختمان نرسد و آن را برای مدت طولانی تری حفظ کند.

در حیاط خلوت شرقی راه پله ای وجود دارد که به بهارخواب می رسد و راه دیگری نیز برای دسترسی به فضای اصطبل دارد. اصطبل خانه طباطبایی ها بر دو نوع دایم و موقت بوده است و هر یک کاربرد خاص خود را داشتند. میهمانان از درب شاه نشین در نزدیکی اتاق شاه نشین وارد خانه می شدند. خدمه نیز از همین در وارد می شدند و پس از قرار دادن حیوانات در اصطبل از طریق راه پله ای جداگانه به بخش خدمه می رفتند.

۳- قسمت اندرونی

قسمت اندرونی محل سکونت آقای طباطبایی و همسرشان و اعضای خانواده و به عبارتی فضای شخصی آنها بوده است. در مرکز اندرونی خانه طباطبایی ها یک اتاق پنج دری ساده با نام اتاق مرکزی به چشم می خورد که در میان دو حیاط قرار دارد . این اتاق فاقد نقش و نگار خاصی است اما از ویژگی های مهم این اتاق می توان به این موارد اشاره کرد: شکل خاص طاق، اشراف داشتن به حیاط های اندرونی و بیرونی و شیشه های رنگارنگ. انعکاس نور در شیشه های رنگی باعث می شده تا در هر ساعت از شبانه روز طرح خاصی بر کف و دیواره های این اتاق بیفتد و به آن جلوه ای تازه بدهد.

این اتاق ایوانی در جلوی خود دارد که می تواند بخشی از بیرونی خانه نیز محسوب شود چرا که در قسمت شمالیِ حیاط بیرونی واقع شده و مرزی بین بیرونی و اندرونی خانه است. در دو سوی ایوان، دو ایوانچه ستون دار به چشم می خورد و دو هشتی ورودی نیز در طرفین خود دارد که یکی از آنها ورود به بیرونی را میسر می کند و دیگری به اندرونی راه دارد.

در ضلع شمال غربی و سمت چپ اتاق مرکزی، حیاطی وسیع دیده می شود که اتاق های بیشتری نسبت به حیاط دیگر اندرونی دارد. در این بخش، ایوانی به عنوان مهتابی قرار دارد که در قسمت بالای خانه و پایین تر از بام است و مکانی مناسب برای نشستن اعضای خانواده و مهمانان به شمار می رود. این حیاط با ورودی و خروجی جداگانه به بیرون از خانه راه پیدا می کند و فضاهای دیگری همچون اتاق های سه دری نیز در آن دیده می شوند. علاوه بر این به وجود حوض و باغچه به عنوان عناصر جدانشدنی معماری ایرانی نیز در این بخش توجه شده است.

حیاط دیگر در سمت راست اتاق مرکزی قرار دارد و از طریق یک دالان به درِ اصلی ورودی و خروجی خانه راه پیدا می کند. اتاقی کوچک برای زندگی افراد در این حیاط ساخته شده و وجود یک حوض در مرکز و دو باغچه کوچک فضای خاصی را به آن بخشیده است.

۴- سرداب

دو سرداب بزرگ در خانه طباطبایی ها قرار دارد که یکی از بخش بیرونی و دیگری از بخش درونی قابل دسترسی است. اختلاف دمای ۱۵ تا ۲۰ درجه ای سرداب با فضای بیرون به ویژه در فصل تابستان کاملا حس می شود. این اختلاف درجه در نتیجه عوامل زیر رخ می دهد:

وجود جریان هوا از طریق بادگیر

سقف ضربی

نوع مصالح به کار رفته در بدنه

دو جداره بودن بدنه

وجود حوضی که در گذشته در مرکز سرداب بوده است

اختلاف ارتفاع حدود ۸ تا ۱۰ متر با سطح کوچه

وررود جریان هوا و نسیم خنک از سطح حوض حیاط مرکزی

ورود آب به زیرزمین

هوای گرم کویر از طریق بادگیر به سرداب وارد و در اثر برخورد با خاک نمناک و مرطوب سنگین می شود. این هوا از طریق کانال هایی موسوم به نای کش سرداب را دور می زند و خنکای اعماق زمین را جذب می کند. به این ترتیب گرمای ۴۰ درجه تا ۲۲ درجه سانتی گراد کاهش می یابد.

در سرداب فضاهایی بالاتر از کف نیز وجود دارند که با چند پله محدود از حیاط جدا می شود. این مکان ها برای سالمندان و ناتوانان خانه در نظر گرفته شده بودند تا آنها هم بتوانند از هوای خنک سرداب بهره ببرند.

تصویری از ورودی سرداب

۵- قسمت خدمه

بخش خدمه فضایی را برای کار و زندگی در اختیار خدمه خانه قرار می دهد. در این بخش حیاط، اتاق و سرداب وجود دارد؛ اما اثری از تزیینات عالی ساختمان در آن دیده نمی شود. مطبخ یا آشپزخانه نیز در این بخش قرار دارد و در گذشته تمام غذای خانواده و مهمانان در آن آماده می شده است .

اتاق های زندگی خدمه نیز در این بخش وجود داشته است؛ اما امروزه اثری از آنها دیده نمی شود. سرداب بخش خدمه علاوه بر ایجاد فضایی خنک در تابستان، به عنوان محلی برای نگهداری مواد غذایی نیز کاربرد داشته است.