چند سالی است حوالی ۲۵ بهمن ماه (۱۴ فوریه) که می شود هیاهو و هیجان را در خیابان ها و شهر می بینیم. مغازه های اجناس کادوئی لوکس و فانتزی غلغله می شود. همه جا اسم ولنتاین و کادوی روز عشق به گوش می خورد.
ظاهرا اموری که رنگ و بوى فرنگى داشته، نشان بر متمدن و به روز بودن و باکلاسى دانسته ایم و عدم پیروى از آن را نشان بر عقب ماندگى!
اما آیا نام جشن ملی اسفندگان (سپندارمذگان) روز گرامیداشت عشق، زمین و زن به گوشتان خورده است؟
اجازه بدهید در ابتدای این نوشتار بگویم که نه تنها به هیچ روی با ارزشهای فرهنگ غربی و سایر ملل مخالف نیستیم، برعکس بر این باورم که فرهنگ همه ی ملتها ارزش هایی دارد که شایسته ستایشاند و قطعا فرهنگ کشورهای غربی و حتی عربی هم از این گونه اند. اما این هرگز به این معنا نیست که ما به ارزشهای فرهنگی خودمان پشت پا بزنیم و نابخردانه شیفتهی فرهنگ دیگران شویم.
چند سالی است حوالی ۲۵ بهمن ماه (۱۴ فوریه) که می شود هیاهو و هیجان را در خیابان ها و شهر می بینیم. مغازه های اجناس کادوئی لوکس و فانتزی غلغله می شود. همه جا اسم ولنتاین و کادوی روز عشق به گوش می خورد. دیگر از هر کسی که در مورد ولنتاین سوال کنی می داند که “در سده سوم میلادی که مطابق می‌شود با اوایل شاهنشاهی ساسانی در ایران، در روم باستان فرمانروایی بوده است بنام کلودیوس دوم. کلودیوس عقاید عجیبی داشته است از جمله اینکه سربازی خوب خواهد جنگید که مجرد باشد. از این رو ازدواج را برای سربازان امپراتوری روم قدغن می‌کند.
کلودیوس به قدری بی‌رحم وفرمانش به اندازه‌ای قاطع بود که هیچ کس جرات کمک به ازدواج سربازان را نداشت. اما کشیشی به نام والنتیوس (والنتاین)، مخفیانه عقد سربازان رومی را با دختران محبوبشان جاری می‌کرد. کلودیوس دوم از این جریان خبردار می‌شود و دستور می‌دهد که والنتاین را به زندان بیندازند. والنتاین در زندان عاشق دختر زندانبان می‌شود. سرانجام کشیش به جرم جاری کردن عقد عشاق، با قلبی عاشق اعدام می‌شود. روزی که قرار بود والنتاین کشته شود نامه ای برای تشکر از دختر زندانبان نوشت که با جمله “Love from your valentine” خاتمه یافت.
در سال ۴۹۶ بعد از میلاد، پاپ جلاسیوس ۱۴ فوریه را به افتخار او روز ولنتاین نامید.
بنابراین او را به عنوان فدایی و شهید راه عشق می‌دانند و از آن زمان نهاد و نمادی می‌شود برای عشق!” (۱)
دیگر کمتر کسى است که اگر به دنبال بهانه اى براى ابراز عشق و علاقه به کسى مى گردد؛ در این روز، با تهیه هدایا و کارت پستال هاى مخصوص این روز که کاملاً رنگ و بوى سرزمین و فرهنگ اصلى شان را دارند، خود را به قافله عاشقان روز ولنتاین، این رسم آشناى بیگانه نرساند.
چند صباحى است که در این دیار با وجود داشتن روز عشق ایرانى با پشتوانه اى بسیار غنى تر و کهن تر از ولنتاین، براى ابراز عشق خود، رسمى از بیگانگان به عاریت گرفته شده است. گسترش مراسمى از این قبیل که چندان سنخیتى با فرهنگ جامعه ما ندارد و همچون دیگر رسم ها و مدهاى وارداتى، اغلب مردم (گاها حتی بدون اطلاع از ریشه و فلسفه آن،) تنها اجراکننده محض آن هستند، به عنوان یک مسأله اجتماعى – فرهنگى مطرح است. البته این مسأله تنها خاص ولنتاین نیست و به قول معروف «تا بوده همین بوده!».
شاید دیگر “Thanks” را با لهجه غلیظ آمریکایی و “Merci” را با لهجه غلیظ فرانسوی بیشتر از سپاسگذاریم و “Hi” و “Hello” را بیشتر از درود و سلام و “Bye” و “Good Bye” را بیشتر از بدرود و خداحافظ و… به کار می بریم و همیشه داشتن رنگ و بوى فرنگى امور مختلف زندگى مان را نشان بر متمدن و به روز بودن و باکلاسى دانسته ایم و عدم پیروى از آن را نشان بر عقب ماندگى! و آنقدر جذب آیین و رسوم و مناسبات زندگى غربیان شده ایم که گاه در پى افراط در این تقلید کورکورانه و ظاهرى، به نسخه اى به مراتب غربى تر از خود غربیان بدل شده ایم. در حالى که نسبت به فراموشى آداب و رسوم و آیین هاى ملى و مذهبى خود هیچ واهمه اى نداریم.
شاید کمتر ایرانى از وجود روز عشق در ایران باستان و برگزارى جشنى براى بزرگداشت این موهبت، آن هم نه با قدمت سه قرن پیش از میلاد رومیان، بلکه از بیست قرن پیش از میلاد! اطلاع داشته باشد؛ شاید کمتر ایرانى بداند روز اسفند از ماه اسفند (پنجم اسفندماه) با نام «اسفندگان» یا «سپندارمذگان»، روز عشق ایرانیان است.(۲) یعنى چند روز بعد از روز ولنتاین و زمانى که شهر پس از پشت سر گذاشتن چندین روز متفاوت، تقریباً به روال عادى برگشته است و مردم، بى خبر و بى تفاوت، فارغ از تب و تاب روز عشق فرنگى! آن را عادى تر از روزهاى دیگر سپرى مى کنند. نه دیگر از هدایاى مخصوص ابراز عشق و محبت خبر است و نه تکاپوى مردم براى ابراز عشق مهرورزی و برگزاری جشن. غافل از اینکه این روزها، همان روزى است که احساس نیاز به آن و جایش خالى اش، آنها را سخت مجذوب جشن سایر فرهنگ ها نموده است.
در ایران باستان علاوه بر اینکه ماه ها اسم داشتند، هریک از روزهای ماه نیز یک نام داشتند. بعنوان مثال روز اول “روز اهورا مزدا”، روز دوم، روز بهمن (سلامت، اندیشه) که نخستین صفت خداوند است و … و روز پنجم “سپندار مذ” بوده است.
واژه ی فارسی «اسفند» یا «سپندارمذ»، از واژه ی پهلوی «سپندارمد» و اوستایی «سپَ نتَ ه آرمَ ئیتی»، برگرفته شده است.
پنجمین روز اسفند (اسفند روز در ماه اسفند) در گاهشمار (تقویم) ایرانی، “اسفندگان” (=اسپندار مذگان / اسفندارمذگان / اسفندارگان / سپندارگان / اسپندگان / اسفندگان) جشن زمین و گرامی داشت عشق است که هر دو در کنار هم معنا پیدا می کردند. سپندار مذ لقب ملی زمین است. یعنی گستراننده، مقدس، فروتن. زمین نماد عشق است چون با فروتنی، تواضع و گذشت به همه عشق می ورزد. زشت و زیبا را به یک چشم می نگرد و همه را چون مادری در دامان پر مهر خود امان می دهد. به همین دلیل در فرهنگ باستان اسپندار مذگان را بعنوان نماد عشق می پنداشتند.
در هر ماه، یک بار، نام روز و ماه یکی می شده است که در همان روز که نامش با نام ماه مقارن می شد، جشنی ترتیب می دادند متناسب با نام آن روز و ماه. مثلا شانزدهمین روز هر ماه مهر نام داشت و که در ماه مهر، “مهرگان” لقب می گرفت. همین طور روز پنجم هر ماه سپندار مذ یا اسفندار مذ نام داشت که در ماه دوازدهم سال که آن هم اسفندار مذ نام داشت، جشنی با همین عنوان می گرفتند. (۳)
به علت اهمیت زمین و زن، روز پنجم هر ماه موسوم است به اسفندارمذ، آخرین ماه سال نیز به همین نام است که از ویژگی باروری و زایندگی زمین سرچشمه گرفته است. ایرانیان روز اسفندارمذ از ماه اسفند را جشنی به نام اسفندگان می گرفتند. یا به قولی جشن زن می گرفتند. و این است که ابوریحان بیرونی در هزار سال پیش در این باره می گوید: «اسفندارمذ فرشته ی موکل بر زمین است و نیز بر زن های عفیف رستگار و شوهردوست و خیرخواه … در زمان گذشته این ماه بویژه این روز عید زنان بوده است و در این عید مردان به زنان بخشش می نمودند و هنوز این رسم در اصفهان و دیگر شهرهای پهله (شهرهای ناحیه ی مرکز و غرب ایران) باقی مانده است.» (۴)
در جای دیگر آورده است که در این روز زنان بر تخت پادشاهی می نشستند و فرمان می راندند، همه ی کارها نیز به دست مردان و پسران انجام می گرفت.
این جشن همراه با آداب رسوم و تشریفاتی ویژه برگزار می شد. نخستین جشنی که در این روز برگزار می شد جشن «مردگیران» یا «مژگیران» بوده است، به این معنا که زنان از مردان خود هدیه ای می گرفته اند. این جشن ویژه ی زنان و به مناسبت تجلیل و بزرگداشت از آنان برگزار می شود.
جشن اسفندگان، یادمانی بسیار کهن از اسطوره های زایش و باروری است. با توجه به منابع موجود دانسته می شود که اسفندگان در ایران باستان، نه روز زن به مفهوم مطلق و امروزی آن، بلکه روز گرامیداشت زمین بارور و همتای انسانی آن یعنی بانوان بوده است. به عبارت دیگر منظور از زن، همسر است و نه جنسیت آن.
ابوریحان بیرونی نیز در نقل آیین های جشن، از زن به عنوان همسر یاد می کند و جنسیت زن را در نظر ندارد. آیین هایی نیز که امروزه در بسیاری از نقاط دور و نزدیک میهن برگزار می شود، همگی در پیوند با روابط عاطفی و مهر آمیز همسران است و ارتباطی با جنسیت زنانه ندارد.
منابع موجود نشان می دهد که جشن اسفندگان، مانند بسیاری از دیگر جشن ها و آیین های ایرانی در انحصار هیچیک از اقوام یا ادیان ایرانی نیست و به تمامی از پدیده های طبیعت و روابط انسانی برگرفته شده و متعلق به همگی مردمان ایرانی با هر گرایش قومی یا دینی است.
این جشن هنوز هم با نام «اسفندی» در بسیاری از نواحی مرکزی ایران، همچون اقلید، کاشان و محلات برگزار می شود و زنان در این روز، برای خوشنودی ایزدبانوی پشتیبان باروری خود، آشی نیز می پزند که بنام همین جشن، «آش اسفندی» نامیده می شود. این آیین در روستاهای پیرامون کاشان، همچون «نَ شَ لج»، «اِستَ رک» و «نیاسر»، در نخستین روز اسفندماه برگزار می شود.
اطلاع داشتن از فرهنگ های سایر ملل بسیار عالی و والاست ولی نشناختن فرهنگ خود و مرعوب شدن در برابر فرهنگ های دیگر کاری ناپسند و نابجاست. در واقع ما نمی خواهیم همچون عربستان (ممنوعیت فروش گل رز در عربستان در آستانه روز ولنتاین عصر ایران / ۲۴ بهمن ۸۶) و یا کویت (مخالفت با برگزاری جشن های روز ولنتاین در کویت عصر ایران / ۲۵ بهمن ۸۶) به مقابله مستقیم برویم، بلکه از طریق آشنایی با فرهنگ ملی والای خودمان و شناساندن و معرفی آن، جلوی هجمه نادرست فرهنگی را بگیریم.
بسیارى از صاحبنظران با قائل شدن کارکرد براى پدیده هاى فرهنگى و اجتماعى مانند ولنتاین، بر این باورند که جشن ولنتاین پاسخى است به یک نیاز: نیاز به شادى و یکى از اصلى ترین دلایل رواج گسترده این جشن را در جامعه محدود بودن روزها و مناسبت هاى شادى مى دانند. به عقیده داور شیخاوندى (جامعه شناس): «اگرچه این رسم برگرفته از یک سنت اروپایى، آمریکایى است، اما در کشور ما به دلیل اینکه روزهاى شاد بسیار کم است، جوانان روز ولنتاین را جشن مى گیرند» و به دنبال این نیاز، برگزارى ولنتاین و بزرگداشت مهر و محبت را ابتکار خود جوانان مى دانند.
در تأیید این مسأله، دکتر سیدحسن حسینى، جامعه شناس و استاد دانشگاه نیز در مورد علت گرایش جوانان به چنین مراسمى، با اشاره به «قرار گرفتن در یک وضعیت جهانى» معتقد است: «اگر مراسم سرور محدود شود، نمى توان توقع داشت که چنین جامعه اى به دنبال جشنها و اعیاد سایر جوامع نرود». و اظهار مى دارد که مطمئناً در آینده نزدیک ، بسیارى از جشنهاى مسیحى (غربى) وارد جامعه ما مى شود.
به خاطر اینکه ما نه تنها چنین مراسمى را ایجاد نکرده ایم، بلکه مراسمى را که براى ابراز شادمانى داشتیم، نیز ، محدود کرده ایم. این موضوع نه تنها تبعات نامطلوب اجتماعى و افسردگى را به دنبال دارد، بلکه باعث مى شود عوامل سرورآور فرهنگهاى دیگر ، مثل مد و … وارد جامعه شود.
محمدعلى الستى نیز مى گوید: «به دلیل اینکه ما نتوانسته ایم عناصر فرهنگى خود را براى جوانان به روز و جذاب کنیم، جوانان به این فرهنگها روى آورده اند.» وى تصریح مى کند: «ترویج الگوهاى بیگانه با ضرورتهاى کشور ما سازگار نیست ولى در صورتى که فرهنگى جذابیت داشته و قابلیت گسترش در کشورهاى دیگر را داشته باشد، رواج مى یابند؛ در غیراین صورت در کشور خود نیز به دست فراموشى سپرده مى شوند». این جامعه شناس تأکید مى کند:«اگر فرهنگى با روحیات نسل جوان سازگار باشد ، مورد اقبال قرار خواهد گرفت.
قدرخانى در مقاله اى دراین خصوص مى نویسد: «ایرانیان تنها مردمى هستند که در تمام افسانه ها، اساطیر و داستانهاى ملموس و غیرملموس دور یا نزدیک، شادمان ترین مردم شناخته شده اند. ایرانیان قدیم براى تولد هرماه و روز و هفته خود جشنى داشتند که همه به یکدیگر مهر مى ورزیدند. شاید به همین دلیل ایران کشور آیین مهرورزى نام گرفته است». با این همه مناسبت و بهانه براى شادبودن و مهرورزى، که همگى نشان از فرهنگ، نحوه زندگى، خلق و خوى ، فلسفه حیات و کلاً جهان بینى ایرانیان باستان دارد، باز ، ولنتاین را براى شادبودن و عشق ورزى برمى گزینیم
اما در ایران، چرا ولنتاین این شانس را داشته است که طی چند سال گذشته خود را بر فرهنگ ما تحمیل کند؟ شاید نقش رسانه های گروهی داخلی و خارجی در این میان نادیده گرفته شود. اما حقیقت این است که اگر این رسانه ها به ویژه شبکه های ماهواره ای فارسی زبان خارج کشور و یا دوستان وبلاگ نویس، آن قدر که در مورد ولنتاین سخن می گویند و می نویسند، یک دهم آن هم در مورد مهرگان، تیرگان، اسفندگان و… سخن می گفتند امروز جوانان ایرانی که تشنه ی جشن و شادی هستند، این چنین به آیین های بیگانه دل نمی باختند.
در چنین شرایطی اگر مسئولان کشور صلاح می دیدند و اجازه می دادند تا جشن های باستانی و ملی ایران آزادانه در میان همه ی مردم کشور به ویژه جوانان فراگیر شود، ضمن این که یکی از سنت های زیبای ایرانی حفظ شده بود، زمینه برای نفوذ اندیشه ها و سنت های بیگانه به کشور فراهم نمی شد و ولنتاین به راحتی جای خالی جشن اسفندگان را در دل جوانان ما پر نمی کرد.
آرى، واقعیت فراموش شده هم همین است که فرهنگ اصیل ایرانى فرهنگ شادزیستى، شادباشى، شادگویى و شادخورى است؛ و در یک کلام، فرهنگ جشن و شادمانى است. جشن هاى ۱۲گانه ، آیین هاى نوروزى، جشن سده، گاهنبارهاى، جشن تولد خورشید (یلدا) و هزاران مراسم دیگر ، خود، مؤید پیوند عمیق و دیرینه فرهنگ این مرز و بوم با جشن وشادى است. (۵)
ملت ایران از جمله ملت هایی است که زندگی اش با جشن و شادمانی پیوند فراوانی داشته است، به مناسبت های گوناگون جشن می گرفتند و با سرور و شادمانی روزگار می گذرانده اند. این جشن ها نشان دهنده فرهنگ، نحوه زندگی، خلق و خوی، فلسفه حیات و کلا جهان بینی ایرانیان باستان است. از آنجایی که ما با فرهنگ باستانی خود ناآشناییم، شکوه و زیبایی این فرهنگ با ما بیگانه شده است. چه بهتر است خودمان و مسئولان با مطرح نمودن این جشن ها و بیان فلسفه آنها، به گونه ای درست از فرهنگ مان حفاظت، و جلوی هجوم فرهنگی سایر فرهنگ های ناآشنا را بگیرند. در حالی که ما خود فرهنگ قوی و پر باری داریم.
گردآورنده: علیرضا حسین نژاد
پی نوشت:
۱) برای ولنتاین روایت دیگر نیز وجود دارد:
این روز از دوره امپراتوری یونانیان به شهرت رسید. در یونان باستان روز ۱۴ فوریه به روز جونز معروف بود. جونز پادشاه همه بت ها بود. او همچنین مشهور به خدای همه الهه ها و زنان و ازدواج معروف بود. در روز ۱۴ فوریه نیز جشن lupercalia برگزار می شد، در این روز دختران جوان نام خود را روی کاغذ نوشته در بطری هایی می گذاشتند و به آب می انداختند، در طرف دیگر رودخانه پسران جوان در انتظار می ایستادند و هر یک بطری را از آب می گرفتند و تا شب ۱۴ فوریه را با دختری که اسم او را از آب گرفته بودند در جشن شرکت می کردند؛ گاهی هم این آشنایی ها به ازدواج می انجامید.
۲) نکته لازم به ذکر است که اگر در اینترنت عبارت سپندارمذگان (اسفندگان) را جستجو کنید، در جاهای بسیاری ۲۹ بهمن روز سپندارمذگان می دانند، آن هم بدلیل رواج تقویمی به نام “سالنمای دینی زرتشتیان” که تمامی ماه ها را ۳۰ روزه فرض کرده و بعلاوه ۵ روز که در آخر سال قرار داده است، که نتیجه آن شده که جشن اسفندگان را ۶ روز قبل تر (به علت محسوب نکردن ماه های ۳۱ روزه) از ۵ اسفند، و در ۲۹ بهمن معرفی می کنند. اما درباره ی این پرسش که روز اسفنگان ۵ اسفند به تقویم امروزی است یا ۲۹ بهمن، باید گفت که جشن ها و فاصله های میان آنها در متون کهن ایرانی دارای تعریف و اندازه های مشخصی است که به مانند دانه های یک زنجیر در پیوستگی کامل با یکدیگر هستند. تغییر جای یکی از آنها، موجب گسست کل این رشته خواهد شد.
چنانکه در منابع ایرانی آمده است، جشن سده پس از ۴۰ روز از شب یلدا یا چله، و پس از ۱۰۰ روز از اول آبان قرار دارد. همچنین جشن سده، پیش از ۲۵ روز از جشن اسفندگان است.
این اندازه ها و فاصله های تعریف شده در متون و منابع کهن ایرانی، تنها با گاهشماری ایرانی با ماه های سی و یک روزه (هجری خورشیدی فعلی) که بزرگ ترین دستاورد دانش گاهشماری در جهان است، مطابق است؛ ولی با کتابچه ای نوساخته که در چند سال اخیر در ایران با نام “سالنمای دینی زرتشتیان چاپ می شود،” مطابقت پیدا نمی کند. چرا که در این کتابچه، فاصله ی ۱۰۰ روزه از اول آبان تا جشن سده به ۱۰۶ روز، فاصله ی ۴۰ روزه ی شب یلدا تا جشن سده به ۴۶ روز، و فاصله ی ۲۵ روزه ی جشن سده تا اسفندگان به ۱۹ روز رسیده است. این فاصله ها با هیچکدام از اسناد و منابع و تاریخ نامه های ایرانی هماهنگی ندارد. از این رو، زمان درست شب یلدا در شامگاه ۳۰ آذر، جشن سده در ۱۰ بهمن و جشن اسفندگان در ۵ اسفند است، در همه ی گاهشماری های (تقویم) ایرانی. [به نقل از آقای رضا مرادی غیاث آبادی ، اختر باستان شناس در خبرگزاری میراث فرهنگی]
۳) وجود نام ۱۲ ماه سال در میان اسامى روزهاى ماه مبناى جشن هاى دوازده گانه ایران باستان بود. بدین ترتیب که یک روز همنام در هرماه وجود داشت و هرگاه آن روز فرا مى رسید مردم جشن مى گرفتند. این جشن ها عبارت بودند از : فروردینگان (۱۹ فروردین ماه)، اردیبهشتگان (۱۳ اردیبهشت ماه)، خوردادگان (۶ خردادماه) ،تیرگان (۱۳تیرماه )، امردادگان (۱۷ مردادماه)، شهریورگان (۳شهریورماه) ، مهرگان (۱۶مهرماه)، آبانگان (۱۰آبان ماه)، آذرگان (۹ آذر )، دیگانه (۸ ، ۱۵ و ۲۳ دى ماه) ، بهمنگان (۲ بهمن ماه) و سپندارمذگان (۵ اسفندماه) (ر.ک به آیین ها و جشن هاى کهن در ایران امروز ، تألیف دکتر روح الامینى )
۴) ترجمه ی آثارالباقیه ابوریحان بیرونی – به قلم اکبر داناسرشت تهران ۱۳۵۲ رویه ۳۰۲٫
۵) گاه انبارها هر یک به مدت پنج روز برگزار می شدند و به ترتیب عبارت بودند از : ۱- میدیوزرم، در نیمه بهار هنگام برداشت خرمن ۲- میدیوشهم، در نیمه تابستان ۳- پیتی شهم، در ماه شهریور ۴- ایاترم، در ماه مهر ۵- میدیارم، در نیمه زمستان ۶- همسپتمدم، در ماه اسفند ۷- آخرین گاه انبار، روز آخر سال بود و به جشن نوروز متصل می شد.
