تاریخچه میدان نقش جهان
صفویان، در ابتدا تبریز و سپس قزوین را به پایتختی برگزیدند و پس از چندی تصمیم گرفتند آن را به اصفهان تغییر دهند. پیش از آنکه انتقال پایتخت اتفاق بیافتد در محل میدان، باغی گسترده و بزرگ به نام نقش جهان وجود داشت که محل استقرار ساختمان های دولتی و کاخ فرمانروایان تیموری (۱) و آققویونلوها (۲) بود. این باغ، نام خود را از شهری در جمهوری آذربایجان یا همان نخجوان امروزی گرفته بود که حمدالله مستوفی نیز این چنین به آن شهر اشاره کرده است: «شهری خوش است که آن را نقش جهان خوانند و اکثر عمارات آن از آجر است»
در ضلع غربی میدان و در محل ساخت عالی قاپو نیز، بخش میدانی باغ قرار داشت که به درب کوشک مشهور بود. در دوران سلجوقیان این محل میدان کوشک نام داشت و دستگیری برکیارق، پنجمین پادشاه سلسله سلجوقیان، از سوی برادرش، محمود، در آن رخ داده بود. میدان کوشک، جایگاه اعدام محکومان و برگزاری برخی از آیینهای رسمی همچون جشن نوروز نیز بود و به همین سبب اهمیت فراوانی داشت.
شاه عباس اول در آغازین روزهای سلطنت خود اقدام به گسترش این میدان کرد و بارها آیین چراغانی و آتشبازی در آن برپا شد. منابع گوناگون تاریخی، بنای امروزی میدان را متعلق به دوره سلطنت شاه عباس اول و سال ۱۰۱۱ قمری می دانند و برخی نیز احتمال استفاده از نقشه میدانِ حسن پادشاه در تبریز را در طراحی و ساخت نقش جهان، مطرح میکنند.
بر سر در مسجد شیخ لطف الله و مسجد جامع در میدان، دو نام استاد محمدرضا و استاد علیاکبر اصفهانی، به چشم می خورد. اینها دو تن از معمارانی هستند که میدان را طرحریزی کرده و آن را به شکل فعلی بنا نهادهاند. شعر زیر نیز بر یکی از کتیبه های میدان، نقش بسته است:
فکر تاریخ کرد راغب و گفت شد در کعبه در صفاهان باز
محاسبه حروف ابجد مصراع این بیت، تاریخ اتمام ساخت میدان را ۱۰۴۶ قمری معادل ۱۰۱۵ خورشیدی و ۱۶۳۶ میلادی نشان می دهد. این میدان در سده یازدهم هجری قمری برابر با سده هفدهم میلادی یکی از بزرگترین میدان های جهان بوده و شوالیه ژان شاردن فرانسوی، آن را به عنوان زیباترین میدان دنیا معرفی کرده است.
ولیقلی شاملو، در کتاب قصص الخاقانی از وقف میدان در امور خیریه می گوید و مینویسد:
شاه عباس در سال ۱۰۱۴ بازار دور میدان نقش جهان اصفهان، کاروانسرای بزرگ آنجا، بنای قصیریه و حمام شاهی را وقف سادات مدینه و به خصوص برای هزینه ازدواج دختران و پسران سید این شهر کرده است.
نشانه های دیگری نیز حاکی از این است که عایدات چهار بازار اطراف میدان، در سال ۱۰۱۷ قمری وقف چهارده معصوم (ع) شده است.
در دوره شاه عباس بزرگ و جانشینان او، در روزهای برپایی جشن های سلطنتی، این میدان، محل بازی چوگان، رژه ارتش، چراغانی و نمایشهای گوناگون بوده و در سایر روزها، مردم در آن به گشت و گذار و خرید و فروش مشغول بودند.
در گذشته، جمعه بازارهای بزرگی در این میدان برپا می شد و بسیاری از مردم برای رفع نیازهای شان به خرید و فروش در آن می پرداختند. از میان اولین مراسم رسمی که در این میدان برگزار شده می توان به استقبال از سردار امام قلی خان اشاره کرد که پس از فتح جزیره هرمز به پایتخت (اصفهان) بازگشته بود.
در زمان شاه عباس دوم، شلوغی بیش از حد بازار اطراف و فروشندگان باعث شد تا احداث یک میدان دیگر، مد نظر قرار گیرد. این میدان که محلش بسیار نزدیک به میدان قدیمی و در پشت مسجد شیخ لطف الله بود، در ابتدا میدان نو نام گرفت و به سبب اینکه عمارت قدیمی در باغ نقش جهان همزمان با ساخت این میدان، تخریب و از مصالح آن در ساخت استفاده شد، این میدان جدید را نیز میدان نقش جهان نامیدند.
به نقل از شاردن، جهانگرد فرانسوی، در مواقع جشن، تا پنجاه هزار چراغ در میدان روشن می شده و زیبایی آن به اوج خود می رسیده است. شرح مفصل این میدان را جهانگردان نامدار اروپایی دیگری نیز همچون ژان باتیست تاورنیه، پیترو دلاواله، سانسون، انگلبرت کمپفر و … که از روزگار صفوی به بعد از اصفهان دیدن کردهاند، نوشته و زیبایی آن را ستودهاند.
شواهد حاکی از آن است که در طول دوران ساخت میدان و پس از آن در سراسر دوران صفویه، میدان دارای عملکردی فعال بوده اما در دوران شاه سلیمان و شاه سلطان حسین، به تدریج از رسیدگی به میدان کاسته شده است. در دوران سلطنت شاه سلطان حسین، تعداد زیادی از درختانی که شاه عباس به دست خود کاشته بود، از بین رفتند و راکد شدن تدریجی آب جوی ها نیز باعث شد مابقی درختان نیز خشک شوند.
با روی کار آمدن قاجارها، این میدان مانند سایر بناهای تاریخی اصفهان مورد بیتوجهی قرار گرفت و بخشهایی از میدان نیز در طول دوران آشفتگی ایران از حمله اشرف افغان تا استقرار حکومت قاجاریه، تخریب شد. نقاره خانه سردر قیصریه هم در دوره قاجار از بین رفت و دیگر رونق سابق به میدان باز نگشت.
در دوره حکم فرمایی برخی حکام محلی مانند شاهزاده ظل السلطان و شاهزاده صارم الدوله مجموعه میدان نقش جهان تا مرز نابودی پیش رفت و در پایان دوران قاجار، بیشتر حجره ها و غرفه ها تخریب شده و کاشیکاری گنبدها شکسته بود و میدان نیاز به مرمت فوری داشت. با به قدرت رسیدن پهلوی ها دوران جدیدی برای میدان آغاز شد و مرمتهایی صورت گرفت. این مرمت ها از همان زمان تا به امروز همچنان ادامه دارد تا این جاذبه چشم نواز حفظ شود.
پس از مرمت میدان و ابنیه اطراف آن در دوره رضا شاه، نام رسمی این میدان به میدان شاه تغییر پیدا کرد و مسجد جامع عباسی نیز با نام مسجد شاه خوانده شد. پس از انقلاب اسلامی ایران نیز نام رسمی این میدان به میدان امام یا میدان امام خمینی تغییر پیدا کرد.
آنچه که امروز به عنوان میدان نقش جهان یا میدان امام می شناسیم همان میدان قدیمی است و میدان نو که زیبایی و جذابیتش به پای میدان قدیمی تر نمی رسید از میان رفت. تنها نام این میدان بر جای ماند و نقش جهان تبدیل به نام مستعاری برای میدان کنونی شد. جالب است بدانید که این میدان در ابتدا حدود ۱۰۰۰۰۰ مترمربع وسعت داشته و با تغییراتی که در طول زمان داشته و اضافه شدن یک ردیف حجره، حدود ۲۰۰۰۰ متر از آن کاسته شده است.
امرزه این میدان علاوه بر اینکه یک جاذبه تاریخی و محلی برای کسب مردم است، محل برگزاری نماز جمعه و اجتماعات سیاسی نیز هست و اهمیت زیادی دارد.