فرقی نمی کند که ساکن این مرز و بوم باشید و یا از کیلومترها آن طرف تر از مرزها به ایران قدم بگذارید؛ به هر حال بازدید از اصفهان چیزی نیست که به این راحتی ها از کنارش بگذرید و آن را فراموش کنید. بسیاری از گردشگران خارجی به شوق دیدن این شهر کیلومترها راه می پیمایند تا دیاری که ملقب به نصف جهان است را ببینند و از نزدیک به تماشای شکوهش بنشینند.
پل های تاریخی، کاخ ها، مساجد و بسیاری بناهای تاریخی دیگر را می توان در اصفهان دید و لذت برد. شکوه معماری ایرانی در قدم به قدم این شهر قابل لمس است و سازه ها هر انسانی را به فکر و حیرت وا می دارند. امروز سری به گل سرسبد این شهر می زنیم؛ میدانی که یکی از بزرگترین های جهان است و جلوه رویایی اش دل از هر کسی می برد. به نقش جهان می رویم تا شاهد هنر ایرانی باشیم و بر خود ببالیم.
آنچه که ما را به این میدان کشانده، ساختمانی در غرب آن است که سرد و گرم روزگار را چشیده و حالا استوار ایستاده و رهگذران را به سوی خود می کشاند. کاخ عالی قاپو در سکوتی باشکوه در انتظارمان است تا شگفت زده مان کند.
با رسانه۷ همراه باشید و عالی قاپو را بشناسید.
چرا بازدید از عالی قاپو؟
- یکی از زیباترین بناهای دوره صفویه است.
- در مجموعه تاریخی و جهانی نقش جهان واقع شده است.
- مینیاتورها و گچ بری های منحصر به فردی دارد.
- اتاق موسیقی آن در طبقه ششم از شاهکارهای معماری و تزیینات به شمار می رود.
- چشم انداز جالبی به میدان نقش جهان دارد.
مناسب برای
عموم مردم که علاقه به آشنایی با بناهای تاریخی دارند.
فعالان، دانشجویان، پژوهشگران و علاقه مندان به رشته های گردشگری، معماری، مرمت، تاریخ و عکاسی
نامناسب برای
معلولان حرکتی، سالمندان و ناتوانان جسمی در بالا رفتن از پله های بناها دچار مشکل می شوند.
به میدان نقش جهان می رویم…
سفر به اصفهان بدون بازدید از نقش جهان ناتمام می ماند. این اثر که به صورت رسمی با عنوان میدان امام شناخته می شود، میدان مرکزی شهر اصفهان به شمار می رود و در فهرست میراث جهانی یونسکو جای دارد. با بازدید از این مکان با یک تیر چند نشان می زنید و بخش مهمی از گنجینه اصفهان را خواهید دید.
نقش جهان از میدان سرخ مسکو که یکی از گسترده ترین و مشهورترین میدان های جهان است، وسعت بیشتری دارد. این میدان در مقایسه با میدان کنکورد پاریس، دارای برتریِ تاریخی است و پس از میدان تیان آنمن (Tiananmen Square) در پکن به عنوان دومین میدان بزرگ جهان نیز شناخته می شود.
آنچه که امروز ما را به این محل کشانده بنایی در ضلع غربی آن است که داستان جالبی را از تاریخ برای مان روایت می کند….
ورود به صفحه اختصاصی معرفی میدان نقش جهان
آشنایی با کاخ عالی قاپو | یکی از شاهکارهای هنر ایرانی
در ضلع غربی میدان نقش جهان و درست رو به روی مسجد شیخ لطف الله بنایی جذاب و تماشایی توجه را به خود جلب می کند؛ عمارتی ۶ طبقه که از عصر صفوی به جای مانده است و از مهمترین شاهکارهای معماری اوایل قرن یازدهم هجری به شمار می رود. نامش کاخ عالی قاپو است و در زمان صفویان بزرگترین بنای پایتخت به شمار می رفت و همچون نگینی در اصفهان می درخشید.
آنچه که این بنا را به جاذبه ای حیرت انگیز تبدیل کرده، تنها قدمت تاریخی آن نیست بلکه تزیینات چشم نواز آن است که هر چشمی را به خود خیره می کند. گچ بری های هنرمندانه در این بنا در اوج ظرافت انجام شده اند و یکی از شاهکارهای هنر ایرانی را به تصویر می کشند. تا همین چند دهه اخیر بنای عالی قاپو با ارتفاعی حدود ۳۶ متر تا کف بازار اصفهان، بلندترین عمارت چند طبقه در شهر به شمار می رفت و قامتش بسیار دیدنی بود.
حالا این اثر با قدی برافراشته در گوشه ای از نقش جهان خودنمایی می کند و ما را به دنیای درون خود می کشاند….
تاریخچه کاخ عالی قاپو
پس از آنکه شاه عباس اول بین سال های ۹۷۳ تا ۹۷۷ خورشیدی پایتخت صفویان را از قزوین به اصفهان انتقال داد ساخت بنایی به عنوان مقر و دولتخانه حکومتی سلاطین صفوی آغاز شد. آنچه به عنوان عالی قاپو می شناسیم در واقع ورودی دولتخانه صفوی بود که در ابتدا ساختاری ساده داشت. عالی قاپو نقش دروازه مرکزی و مدخل قصرهایی را داشت که در دوران صفویه در محدوده میدان نقش جهان ساخته شدند و گسترش پیدا کردند. این دروازه، میدان نقش جهان را به مجموعه دولتخانه و عمارت رکیب خانه، جبه خانه، تالار تیموری، تالار طویله، تالار سرپوشیده، کاخ چهلستون و … مرتبط می کرد. از تاریخ آغاز و پایان ساخت عالی قاپو اطلاعاتی در دست نیست؛ تنها شواهدی وجود دارد که نشان می دهد احتمالا این بنا همزمان با بنای مقابل آن، یعنی مسجد شیخ لطف الله ساخته شده است. بر اساس قراین موجود، در زمان ساخت مسجد امام در میدان نقش جهان، این دو بنا کامل شدند.
برخی از تاریخ شناسان بر این باورند که شالوده عالی قاپو به زمان تیموریان باز می گردد و شاه عباس آن را به صورت امروزی در آورده است. کاوش های باستان شناسی هیات ایتالیایی سازمان ایزمئو (تحت نظارت یونسکو) در دوره پهلوی نشان داد که بنای عالی قاپو مربوط به دوران صفویه است و حتا نمی توان تصور کرد که قسمتی از آن به قبل از این دوره یعنی دوره تیموری تعلق داشته باشد. دیوارهای خشت خام موجود در بعضی از قسمت های بنا به ویژه در ضلع جنوب غربی ساختمان، نشانه های دوره صفوی را دارند و از بقایای دیوار و یا حصار اولیه دور میدان هستند. به عبارتی تحقیقات نشان داد که ساختمان عالی قاپو همچون عضوی از طرح میدان به خواسته شاه عباس اول ساخته شده است.
این کاخ طی ۵ مرحله معماری و بین ۷۰ تا ۱۰۰ سال در زمان جانشینان شاه عباس اول به خصوص شاه عباس دوم و شاه سلیمان تکمیل شد و گسترش یافت. حتا به استناد کتیبه ای به خط نستعلیق، در زمان شاه سلطان حسین، آخرین پادشاه صفوی، تزیینات طبقه سوم افزایش یافته یا مرمت شده اند.
مراحل ساخت بنا عبارتند از:
مرحله اول | ساخت یک ورودی
بنای عالی قاپو تنها به عنوان ورودی سایر بناها و مجموعه کاخ های سلطنتی احداث شد و همزمان با عملیات ساخت مجموعه کاخ ها، شکل گرفت. کاخ ها در آن زمان ساختمان هایی بودند که در میان باغ های سرسبزِ محصور، قرار داشتند و فقط شاه و درباریان به منظور انجام امور تشریفاتی، اداری، قضایی و باریابی از آنها استفاده می کردند. این ساختمان ها فضایی برای زندگی شاه، دستگاه مطبخ، اصطبل شاهی، محل نگهبانان، درمانگاه سلطنتی و … نیز داشتند. چنین مجموعه عظیمی نیاز به یک ورودی متناسب داشت که هم شان این ساختمان ها حفظ شود و هم در چارچوب شهر جدیدی که برای پایتختی انتخاب شده بود، باشد. ساختمان اولیه عالی قاپو یک مکعب مستطیل بزرگ بود که ابعادی در حدود ۲۰ در ۱۹ و ارتفاع ۱۳ متر داشت و از داخل دو طبقه بود. تا ارتفاع ۶٫۵ متری هیچ پنجره ای به بیرون دیده نمی شد و همین امر حالتی متفاوت به ساختمان می داد. در این زمان ساختمان بازار تنها یک طبقه بود و ارتفاع آن به ۶٫۴ متر می رسید. مغازه ها در انتهای هر دهانه شکل گرفته بودند و قسمت جلو به طرف میدان باز بود. این قسمت از اندازه فعلی کوچکتر بود تا به عنوان رواق برای عرضه اشیای تجاری مورد استفاده قرار گیرد.
مرحله دوم | گسترش بنا
گسترش پایتخت و افزایش جمعیت شهری و لزوم با اهمیت جلوه دادن مقر حکومتی، همگی باعث شدند تا عالی قاپو گسترش یابد و طبقاتی به آن اضافه شود. طاق نماهای اولیه به داخل میدان گسترش یافتند و یک طبقه به آن افزوده شد. با این تغییرات در طبقه فوقانی یک ردیف ایوان به طرف میدان ایجاد شد که شکل ساختمان را تغییر داد. طاق نمای اطراف میدان دو طبقه شد و طبقات سوم و چهارم و نیم طبقه پنجم در این مرحله ساخته شدند.
در این مرحله، بنا از یک ورودی ساده به یک بنای تشریفاتی تغییر پیدا کرد که نمایی به میدان داشت؛ مکانی که در آن از مهمانان شاه پذیرایی می کردند و به تماشای رژه سربازان و مسابقات اجرا شده در میدان مشغول می شدند.
مرحله سوم | ساخت سالن موسیقی
اضافه شدن بخش های جدید در این مرحله باز هم صورت گرفت تا کاخ بتواند اقامتی کوتاه مدت را برای مهمانان دربار فراهم کند. آخرین طبقه معروف به سالن موسیقی به بنا اضافه شد و ساختمانِ برجی شکلِ کاخ ایجاد شد. این طبقه از نظر سازه با طبقات پایین تفاوت های زیادی داشت و تزیینات خارق العاده و کاربرد متفاوتی برای آن در نظر گرفته شد.
مرحله چهارم | افزودن ایوان
جهت افزایش طول کاخ، یک پیش آمدگی در شرق بنا ایجاد شد که ایوانی به سمت میدان بود. البته ایوان یا غرفه شاهی با ایجاد اولین طبقه الحاقی ایجاد شده بود؛ اما با گذشت زمان و افزایش کاربرد نمایشی میدان، دیگر کافی به نظر نمی رسید. آن میدان که تنها میزبان چادرهای بازرگانان بود حالا به عنوان میدان مشق سربازان نیز استفاده می شد و غرفه ای که در مراحل قبل با ایوان و سالن پذیرایی طبقه سوم ایجاد شده بود نمی توانست محل خوبی برای تماشای این نمایش ها باشد. این غرفه برای تماشای صف آرایی سربازان و بازی چوگان خیلی عقب بود و دید مناسبی نداشت. پس تصمیم بر ایجاد حجمی دیگر در مقابل بنا گرفتند که از راسته بازار حدود ۷ متر جلوتر باشد. در این مرحله بر وسعت ورودی بنا نیز افزودند تا به هنگام جشن ها، میزبانی شایسته ای از میهمانان و سفیران و شخصیت های عالی رتبه به عمل آورند.
مرحله پنجم | تغییرات نهایی
۱۸ ستون به ایوان اضافه شد و و سقفی چوبی را روی آنها استوار کردند. راه پله‌های شاهی نیز ساخته شدند تا راه ارتباطی به این قسمت باشند. ساخت و تکمیل سیستم آبرسانی بنا جهت انتقال آب به طبقات به خصوص حوض مسی ایوان نیز در این مرحله صورت گرفت. در این مرحله بنا به بهترین شکل تکمیل شد و پاسخگوی همه نیازهای دربار بود.
کاخ عالی قاپو پس از صفویان
در دوره های بعد از صفویان این کاخ به فراموشی سپرده شد و صدمات بسیاری دید. در دوران قاجاریه این بنا برای چند سال نقش محل کار و سکونت ظل السلطان -حاکم اصفهان- را داشت و او تغییراتی را در ساختمان به وجود آورد. کتیبه های جبهه شرقی بنا و الواح خط نگاشته سردر ورودی نشان دهنده همین تغییرات هستند که در قالب شعر به تعمیرات سال ۱۲۷۴ اشاره می کنند.
حمله و استیلای افغان ها و جنگ های مختلف و انتقال پایتخت از اصفهان و بی توجهی حکام بعد از صفویه همه و همه موجب شدند زخم هایی بر تن این عمارت نقش ببندد. این سازه همه این دردها را تاب آورد و هنوز زیبایی های تزیینات و نقاشی های دوران صفویه را می توان در آن دید. جالب آنکه قسمت بزرگی از تزیینات به صورت اصلی خود باقی مانده اند و هیچ تغییر و دخل و تصرفی در آنها صورت نگرفته است.
آخرین بازسازی عالی قاپو
در سال ۱۳۸۴ داربست هایی در پیرامون نمای ساختمان عالی قاپو قد علم کردند که از یک بازسازی اساسی حکایت داشتند. این بازسازی حدود ۲ سال به طول انجامید و اقدامات متنوعی در ساختمان صورت گرفت که از میان آنها می توان به این موارد اشاره کرد: استحکام بخشی سقف ایوان ستون دار، تمیز کردن فضولات پرندگان و گرد و غبار، مرمت گره چینی های ریخته شده، تثبیت لایه های رنگ و بسترهای چوبی، موزون سازی رنگی قسمت های تخریب شده، مرمت دیوار نگاره ها، نصب نرده های چوبی ایوان ستوندار پس از یک قرن و …
معماری کاخ عالی قاپو
وقتی از عالی قاپو سخن می گوییم، به یک شاهکار معماری اشاره داریم که ویژگی های خاصی را در خود دارد. در اینجا اشاره ای مختصر به این ویژگی ها خواهیم داشت:
۱- نماهای متفاوت
الحاقات معماری در دوره های متفاوت و در اضلاع مختلفِ بنا باعث شدند تا عالی قاپو از هر سو نمایی متفاوت داشته باشد. از میدان نقش جهان و نمای ضلع شرقی به علت بیرون زدگی ایوان، شما با ساختمانی ۲ طبقه مواجه هستید در حالی که از نمای ضلع غربی و پشت، بنایی ۵ طبقه و از طرفین، بنایی ۳ طبقه را می بینید. نیم طبقه دوم (طبقه پنجم) با استفاده از شکل ساختمان در میان اجزای ساختمان ایجاد شده است و به همین دلیل وجود این نیم طبقه بر روی نمای بنا تاثیری ندارد و به چشم نمی آید. وجود منبع آب در شمال و راه پله الحاقی در جنوب نیز باعث شده تا از دو سوی بنا نمایی چهار طبقه به چشم آید. با وجود این تفاوت ها، به طور کلی و با احتساب طبقه همکف به عنوان اولین طبقه، در کل یک عمارت ۶ طبقه پیش روی تان قرار دارد.
۲- طراحی پله ها
بلندای عالی قاپو به ۴۸ متر می رسد و طبقات آن به وسیله سه راه پله، با هم ارتباط دارند. دو راه پله قرینه در ضلع شمال غربی و جنوب غربی ساختمان به صورت مارپیچ قرار دارند. تعداد پله ها از طبقه همکف تا روی بام ساختمان به ۱۱۴ و تا طبقه آخر یعنی سالن موسیقی به ۹۴ می رسد. ارتفاع پله ها از ۲۲ سانتی متر آغاز می شود و در بعضی قسمت ها تا ۳۲ سانتی متر نیز می رسد. عرض داخلی این پله ها یک متر است و این مقدار در طبقه آخر به ۸۵ سانتی متر کاهش پیدا می کند. از نظر معماری پله های مارپیچ در بالا بردن استحکام و ایستایی ساختمان نقش مهمی را ایفا می کنند و عالی قاپو نیز از این قاعده مستثنا نیست. در ساختمان های مرتفع تر وسعت کمتری برای ساخت پله های مارپیچ وجود دارد و این امر موجب شده تا پله های کاخ بلندتر ساخته شوند. آن گونه که از شواهد بر می آید این نوع پله تنها می توانسته توسط خدمه و نگهبانان و سربازان مورد استفاده قرار گیرد تا در اسرع وقت از طبقه همکف به طبقات دیگر ساختمان برسند. نکته دیگر اینکه فقط از این پله ها می توان از پشت ساختمان به تمام طبقات رسید.
برای این تعداد پله و خستگی افراد نیز چاره ای اندیشیده شده است؛ بازدیدکنندگان می توانند در هر طبقه از راه پله خارج شوند، به بالکن های موجود در غرب بنا بروند و کمی استراحت کنند.
با شکل گیری جنبه تشریفاتی ساختمان، کم کم کافی نبودن بخش های خدمات و فضاهای فرعی به چشم آمد؛ آنچه برای یک نگهبان مناسب بود نمی توانست پاسخگوی نیاز ساختمانی باشد که شاه و بزرگان در آن رفت و آمد داشتند. در اینجا مساله راه پله و دسترسی آن به طبقه تالار و به ویژه ایوان بزرگ مطرح شد چرا که دو راه پله مارپیچ موجود، آن قدر مناسب به نظر نمی رسیدند. اولین پله الحاقی در قسمت جنوب ساختمان شکل گرفت که بدون وقفه به طبقه تالار می رسید. این پله ها چندان راحت نبودند و همان کیفیت پلکان مدور را داشتند پس چنگی به دل نمی زدند. آثار این راه پله در اتاق های جنوبی همکف بر روی دیوار وجود دارد. در ادامه پله های شاهی شکل گرفتند که توسط یک فضای پوشیده از طبقه همکف آغاز می شوند و پس از عبور از اتاق ها و ایستگاه ها به ایوان ستوندار می رسند. پله های شاهی چند پله با کف پوش کاشی کاری هستند که از یک اتاق نسبتا بزرگ در طبقه اول (همکف سمت چپ و ضلع جنوب غربی بنا) آغاز می شوند و به یک فضای پاگرد و یا اتاق می رسند. این فضا محل انتظار افرادی بود که قصد ملاقات با شاه را داشتند و دارای وسعتی حدود ۲۶ مترمربع و یک بخاری دیواری یا شومینه است.
عرض پله ها ۱٫۴ متر و ارتفاع آنها ۲۶ سانتی متر است و استفاده از آنها به مراتب آسان تر از پله های مارپیچ و یا مستقیم به نظر می رسد. پیش از این، پله ها مزین به نقاشی و پرده سازی بودند؛ اما امروزه تنها در بعضی قسمت ها می توان نقاشی هایی را دید.
تزیینات کاخ
آنچه که به عالی قاپو جلوه خاص بخشیده، زیبایی تزیینات آن است که نمی توان به راحتی از کنارشان گذشت. تزیینات خارجی در این بنا با آجر شکل گرفته است. این ساختار آجری در قسمت های هلالی در بالای هر ورودی یا همان لچک ها با کاشی هفت رنگ و تزیینات و خطوط اسلیمی زینت یافته اند. نقوش زیبای گل و بته و شکارگاه، حیوانات، پرندگان و … بر روی گچ، بخشی از تزیینات درونی هستند که در آنها هنر لایه چینی و کُشته بری مشهود است؛ هنرهایی که در ادامه از آنها سخن خواهیم گفت:
۱- کُشته بری
در دوران صفوی هنر گچ بری شکل تازه ای به خود گرفت و به دلیل وقت گیر بودن شیوه های موجود آن، شیوه تازه ای به نام کشته بری مرسوم شد. وجه تمایز این نوع گچ بری در اختلافِ سطحِ بسیار کمِ آن است و برجستگی سطوح برآمده آن قدر کم است که به سختی به چشم می آید. انگار به یک نقاشی نگاه می کنید نه گچ بری! برای تزیینات کشته بری از ۴ عنصر مهم استفاده می شوند: گچ، گچ اصفهان، گچ سفید و گچ کشته.
کشته بری تزیینی است که در بیشتر قسمت های کاخ می توان جلوه آن را دید. هنرمند در خلق این تزیینات از تخیل خود استفاده کرده و با الهام از طبیعت، نقوشی منحصر به فرد را خلق کرده است. یکی از این هنرمندان را رضا عباسی و شاگردان او می دانند .هنر گچ بری در دوران صفویه شیوه و سبک های خاصی پیدا می کند و زیباترین مقرنس های گچی، در کاخ های این دوره به چشم می خورند. طراحان کُشته بُری عالی قاپو دستی نیز در تذهیب داشته اند چرا که در تزیینات سقف تالار تشریفات عالی قاپو، می توان زیباترین جلوه این هنر را به تماشا نشست.
رنگدانه های آهن، سبز، مسی، آبی لاجوردی و… بیشترین رنگ های مورد استفاده در این تزیینات را شامل می شوند. پس از اتمام کار کشته بری، برای تثبیت لایه های رنگ، لایه ای از محلول کتیرا در آب به غلظت ۱۰ درصد را روی کل سطوح کشته بری شده می کشیدند. این کار علاوه بر تثبیت لایه های رنگ، سطح نقاشی را یکنواخت و یکپارچه می کرد و حالتی مات به آن می داد. در تزیینات عالی قاپو نقوش فرش هم دیده می شوند و مقرنس ها، نشانه های ویژه عمارت عالی قاپو به شمار می روند. برای پیاده سازی کشته بری از روش تمپرای گِلی استفاده می کردند. (در ادامه راجع به این روش سخن خواهیم گفت)
۲- تنگ بری
در عالی قاپو از نوعی گچ بری به نام تنگ بری نیز استفاده شده است که باعث می شود عالی قاپو نسبت به سایر کاخ های هم دوره و پس از خودش شاخص تر شود. در بخشی از بنا، قسمت خارجی اجزای تزیینی به شکل بطری، گلدان، صراحی (۱) و ظروف دیگر ساخته شده اند؛ این طرح را در چینی‌خانه اردبیل نیز می توان دید که به شاه اسماعیل اول نسبت داده می شود و در عالی قاپو هم نمود پیدا کرده است.
۳- مقرنس
مقرنس ها از مهمترین جنبه های تزیین معماری اسلامی ایران به شمار می روند. آنها یکی از عناصر تزیینی معماری هستند که در زیباسازی بناهای ایرانی به ویژه مساجد و آرامگاه ها بسیار به کار رفته اند. مقرنس‌ها به شکل طبقاتی هستند که روی هم ساخته شده اند و در زیر درگاه ها یا در گنبدها به وفور دیده می شوند. در دوره صفویه مقرنس جزو جدانشدنی تزیینات است و در عالی قاپو می توان آنها را جزو تزیینات ویژه و شاخص برشمرد. شکل مقرنس های عالی قاپو از مثلث تا دوازده ضلعی متغیر است و سطوح خارجی هر کدام (قسمت هایی که از زیر دیده می شوند) به شکل بطری گلدان و ظروف دیگر دیده می شوند. تمام مقرنس کاری های کاخ عالی قاپو از گچ هستند و با هنری به نام تنگ بری پیاده سازی شده اند و شکل انواع جام و تنگ و ظروف دیگر را دارند. این تزیینات از ورق های گچی به ضخامت ۲٫۵ سانتی متر ساخته شده اند که آنها را توسط گچ به هم چسبانده اند. ورق های گچی خارجی بریده و سوراخ شده است و قسمت های بریده شده به صورت ظریف و گرد شکل گرفته اند و ضخامت آنها از بیرون تنها چند میلی متر دیده می شود. این تزیینات به عنوان جذب کننده نیروی صوت عمل می کنند که در ادامه به طور مفصل از آنها سخن می گوییم.
پاورقی
۱- نوعی از ظروف شیشه ای یا بلوری با شکمی نه بزرگ و نه کوچک و گلوگاهی تنگ و دراز.
۴- نگارگری و نقاشی
پادشاهان صفوی به هنر و نگارگری توجه بسیار داشتند و همین امر منجر به رشد و تعالی نسخ خطی و انتقال آنها به دیوارها شد. به همین دلیل است که بسیاری از کارشناسان با ارزش ترین دیوارنگاره ها و رواج آنها را مربوط به دوره صفویه می دانند. دیوارنگاره های عالی قاپو به سبک نگارگری صفوی هستند و با اندازه های بزرگ بر دیوارها تصویر شده اند. بر طبق بررسی ها، پس از انجام تزیینات نقاشی در زمان شاه عباس دوم زلزله ای بزرگ رخ داده و شکاف و ترک های زیادی در ساختمان به وجود آورده است. به همین علت در زمان شاه سلیمان بر روی نقاشی های دیواری تیشه کاری کرده و با اضافه کردن یک لایه گچ، دیوار را برای نقاشی مجدد آماده ساخته اند. برای همین در عالی قاپو با دو لایه نقاشی مواجهیم. از سوی دیگر باید این نکته را گفت که در دوره قاجار با تزیینات نقاشی و خط نستعلیق قرمز بر زمینه گچ سفید، روی تزیینات دوره صفوی را پوشانده و به آنها آسیب فراوانی وارد کرده اند.
بیشتر نقاشی های دیواری و کاشی های تصویری از نظر موضوع و ترکیب بندی بسیار شبیه به نگاره های آن زمان هستند و بر اساس این شباهت می توان حدس زد که کارِ فردی به نام محمد قاسم و دیگر نگارگران دربار بوده اند. دیوارنگاره ها را به صورت گروهی تصویر می کردند؛ کارهایی از قبیل طراحی، ترکیب بندی، قلم گیری و ساخت و ساز صورت ها وظیفه استادان بود و بوم سازی و رنگ آمیزی به شاگردان سپرده می شد.
نقاشی های عالی قاپو امضا و تاریخ ندارند و همین امر شناخت آنها را با مشکل مواجه می سازد. نقوش دیواری پرندگان و اسلیمی ها آن قدر ظریف و زیبا کار شده اند که گویی یک تذهیب‌کار آنها را به تصویر کشیده است.
به طور کلی نقاشی های کاخ عالی قاپو را می توان به دو نوع تقسیم کرد:
نقاشی های تزیینی که شامل نقوش گل و بته، خطوط اسلیمی، ختایی و شکارگاه حیوانات و پرندگان می شوند. این نقوش به صورت نقاشی برجسته در قالب لایه چینی و کُشته بری ایجاد شده و آنها را با ترکیبات و رنگ های معدنی مثل آب طلا جلا داده اند.
نقاشی های تصویری و مینیاتورهای بسیار زیبا به سبک استاد رضا عباسی -نقاش برجسته عصرصفوی- و شاگردان وی که سبک اروپایی نیز در میان آنها به چشم می خورد. در برخی از این نقاشی ها جانشینان شاه عباس را با پوششی اروپایی بینیم که توسط سیاحان و سفرا و یا وابستگان آنان در دربار صفویه مخصوصا شاه سلیمان به تصویر کشیده شده اند. نقاشی های خارجی کار نقاشان اروپایی مانند آنژل ولوکار هستند که در زمان شاه سلیمان در دربار صفوی بودند.
تزیینات نقاشی طبقات اول، دوم، چهارم و پنجم نقاشی های لایه چینی و کُشته بری هستند؛ اما در طبقات سوم و ششم نقاشی های مینیاتور تصویری ایرانی و اروپایی نیز به چشم می خورد.
استفاده از شیوه تمپرا
همان گونه که اشاره کردیم در دوره صفوی نقاشی به جزیی جدایی ناپذیر از معماری تبدیل شد که برای پیاده سازی آنها از شیوه تمپرا استفاده می کردند. تمپرا نوعی رنگ محلول در آب است که حالتی چسبنده دارد و در نقاشی دیواری از آن استفاده می شود. در کاخ عالی قاپو می توان جلوه تمپرا را در این قسمت ها به تماشا نشست:
تالار موسیقی و روی ازاره ها، بخش زیر دوال و طاقچه ها و گوشواره ها، طبقه سوم، روی بدنه جرزها و قسمت بالای ازاره در زیر دوال تزیینی تالار مرکزی، بخش هایی از ایوان ستون دار.
در تمپرای اصفهان تاثیر نقاشی اروپایی بر نقاشی صفوی را می توان دید؛ مدل لباس ها، سرپوش ها، نشستن پیکره ها بر روی صندلی و .. همه و همه حکایت از این تاثیر دارند.
بر اساس مطالعات انجام شده بر روی تمپراهای دوران صفوی، لایه های اصلی آن عبارتند از:
تکیه گاه، آستر، بستر شامل بستر زیرین و رویه، لایه تدارکاتی یا لایه بوم کننده، لایه های رنگ و لایه های محافظت کننده.
۵- کاشی کاری
کاشی کاری در دوران اسلامی به دو منظور مورد استفاده قرار گرفت؛ تزیین بنا در زیباترین رنگ و نگاره و استحکام بخشی و مقاوم کردن بنا در مقابل پدیده های جوی همچون باد و باران و سرما.
جلوه های کاشی کاری را بارها و بارها در بناهای مذهبی دیده اید. کاشی کاری در دوره صفویه به بناهای غیر مذهبی هم راه یافت و عالی قاپو هم از این قاعده مستثنا نبود. دیواره های کاشی کاری عالی قاپو در مسیرهای داخلی و خارجی بنا قرار گرفته اند و همخوانی خوبی با معماری آن دارند. هر یک از این سطوح تزیینی در یک قاب قرار دارند که از دو رشته کاشی موازی به رنگ سیاه و فیروزه ای تشکیل شده است. در کاشی کاری عالی قاپو نقوش هندسی و تزیینات گل و برگی دیده می شود. پله های عمارت با کاشی هفت رنگ زینت یافته و نقش گل هایی بر زمینه زرد روشن دارند. طرح کاشی کاری در عالی قاپو مفصل تر از مسجد شیخ لطف الله است و این اهمیت کاشی کاری در بناهای غیر مذهبی دوره صفوی را نشان می دهد.
۷- لایه چینی و طلاکاری
لایه چینی تزیینی است که در دوره صفویه رواج پیدا کرد و به نحوی شایسته در عالی قاپو پیاده سازی شد. از نوشته های جهانگردان چنین بر می آید که دیوارها، طاق ها و سقف، همگی دارای تزیینات طلا بوده و ارزش بسیاری داشته اند. در لایه چینی بعد از سوزنی کردن طرح مورد نظر، آن را به کمک پودر زغال روی دیوار می اندازند. این طرح با وسیله قلم مو و آب مرکب رقیق ثبیت می شود. در مرحله بعد نوبت به لایه چینی و طلاکاری می رسد که طی آن، حاشیه ۳ سانتی متری اطراف نقاشی و قسمت هایی از تاج و سربند و … به وجود می آید. طلاچسبانی بر روی اثر مرحله ای حساس در کار به شمار می رود و جلوه ای خاص به تزیینات می بخشد.
۸- نوشته های دیوار عمارت
اشعار و نوشته های زیادی بر دیوار بنا نقش شده بودند که امروزه تنها کلمات و مصرع هایى از آنها قابل خواندن است. این نوشته از تعمیرات با اضافات دوره شاه سلطان حسین سخن می گوید:
یا الله (شهنشاه دین) یا محمد (داور دین پرور ایران زمین) یا على مدد
کلب درگاه على فخر شهان (یا الله) حامى دین نبى…(یا محمد) آنکه ز آب، رحمت و خاک بهشت (یا على مدد) دست قدرت طینت گردون سرشت (یا الله) پایه، ایوان قدرش بى حجاب (یا محمد) باشد آنجاییکه سر زد آفتاب (یا على مدد)، منتظم باشد از آن گردون مآب -یا الله.
ملت همچون آن جناب (یا محمد) – (یا على مدد) شاه دین شاه زمان سلطان حسین (یا الله) بن سلیمان این سلطان بارگاه. اشعار دین شاه زمان سلطان حسین (یا الله) بن سلیمان این سلطان بارگاه (اشعار محمد بیک فرصت راجع به ساختمان ایوان عالى قاپو)
بخش های دیدنی کاخ عالی قاپو
به طور کلی می توان دو قسمت متمایز را برای عالی قاپو در نظر گرفت؛ قسمت جلویى و مدخل عمارت و ساختمان اصلى کاخ.
طبقه اول | ورودی و کریاس
در گذشته کاخ عالی قاپو پنج در ورودی داشت که مهمترین آنها مشرف به میدان نقش جهان بود و امروزه بازدیدکنندگان از همین در وارد می شوند. سایر درهای بنا نیز عبارت بودند از:
درِ چهار حوض در قسمت شمال، درِ شاهی مشرف به دروازه شهر معروف به دروازه دولت در غرب، درِ حرمسرا و درِ جبه‌خانه موسوم به در مطبخ.
برای ورود به کاخ باید از سردر بلندی عبور کنیم که با سنگ سماق ساخته شده و در مرحله دوم ساخت بنا به شکل کنونی در آمده است. سنگ سماق سنگی سخت است که رنگی متمایل به صورتی یا سبز دارد. به دلیل استقامت و سختی این سنگ، از آن در پی ساختمان ها و ستون های سنگی و ساختن سنگ آسیا استفاده می شود.
قسمت جلویى ساختمان جلوتر از ساختمان اصلى است و کمی بیرون زدگی دارد. درست در همین بخش مدخل وسیع عمارت با طاق جناغى خودنمایی می کند. در دو طبقه طرفین ورودی، مدخل درها و طاق نماهاى کوچکترى ساخته شده اند. ورودی در دو طرف، تزیینات نقاشی و کاشی هفت رنگ دارد. پس از سردر بلند به دهلیزى می رسیم که به صورت شمالى – جنوبى ساخته شده و عمارت اصلى عالى قاپو در پشت آن قرار گرفته است. درِ عمارت اصلی مقابل مدخل قرار دارد.
کتیبه‌‌اى در بالاى درِ ورودی عمارت خودنمایی می کند که قسمتی از آن از بین رفته است و در دو طرف در نیز دو سکوى سنگى دیده می شود. بر اساس اطلاعات متون تاریخی، در اصلی بنا به مقبره امام علی (ع) در نجف تعلق دارد و شاه عباس آن را به این مکان آورده است تا ورودیِ بابرکتی به مجموعه بناها و کاخ های سلطنتیِ صفویان باشد. کتیبه بالای سردر ورودی به حدیث “انا مدینه العلم و علی بابها” مزین شده و در این قسمت ۱۱۰ توپ جنگی در مقابل کاخ به نیت نام علی (ع) (حروف ابجد) قرار گرفته است. در زمان شاه عباس اول، این در تقدس خاصی میان ایرانیان داشت. کسی نباید پای خود را بر روی آن می گذاشت و اگر کسی این کار را می کرد مجازات در انتظارش بود. هر گاه شاه در حق کسی لطفی می کرد، فرد مزبور با تشریفات خاصی به مقابل در قصر می آمد، آن را می بوسید و با صدای بلند، عظمت و قدرت شاه را از خداوند می خواست. شخص شاه هم احترام زیادی برای این در قایل بود و هیچ وقت سواره از مقابلش نمی گذشت. این در ویژگی دیگری هم داشت و از آن با عنوان محلی برای بست‌نشینی و تحصن نیز استفاده می شد. اگر کسی در اینجا متحصن می شد، هیچ کس به جز شخص شاه نمی توانست او را بیرون کند. عابرانی هم که می خواستند بدون شرفیابی به خدمت شاه برسند، آستانه را بوسه می زدند؛ به همین دلیل همه مراقب کفش شان بودند تا برخوردی با آستانه نداشته باشد وگرنه نگهبان آنها را مورد ضرب و شتم قرار می داد. تا چندین سال پیش مردم در حوالی این در آش می پختند، نذر می کردند و دخیل را به زنجیر جلوی این در می بستند.
شاردن -جواهرفروش و جهانگرد فرانسوی- در مورد این در چنین می گوید:
این کاخ، بزرگترین کاخی ست که می توان در پایتختی مشاهده کرد. این کاخ به خاطر درب بزرگ رو به میدان آن، به عالی قاپو مشهور بوده و مردم احترام خاصی برای آن قایل بوده اند. اعتقاد و باورهای مردم بر این بوده که درب مزبور از نجف اشرف و از مقبره حضرت علی بن ابی طالب (ع) به اینجا آورده شده و به همین جهت، به نام عالی قاپو (باب عالی) نیز نامیده شده است.
کریاس
پس از در ورودی به کریاس یا هشتی می رسیم که سقفی گنبدی و بلند به ارتفاع مدخل جلویی ساختمان دارد. فضای گنبدی شکل ورودی، ایوان ها و اتاق های طرفین دارای تزیینات نقاشی و کُشته بری با طرح های گل و بته هستند که در قالب اسلیمی، ختایی، اشکال پرندگان و شکارگاه پیاده سازی شده اند.
نکته بسیار جالب در این قسمت رعایت اندازه ها و تناسبات دقیق ریاضی توسط معمار و سازنده بنا در ساخت گنبد است که دو ویژگی را برای این بخش به ارمغان آورده است:
۱- از نظر سازه و استحکام به عنوان پایه های طبقات بالا ایفای نقش می کند.
۲- اگر در یکی از گوشه های این فضا قرار بگیرید و کلمه ای را آهسته بگویید، فرد دیگر در گوشه قرینه صدای شما را به صورت واضح می شنود.
در کریاس و مقابل در ورودی درى دیگر به چشم می خورد که دو سکو در دو سو دارد و راه ارتباطی کریاس به حیاط پشتی است. بالاى این در، پنجره هاى مشبکی خودنمایی می کنند که راه تامین نور کریاس هستند.
اتاق هاى اطراف کریاس نیز در گذشته محل ادارات دولتى و رسیدگی قضایی به مشکلات عموم و یا دیوان بیگی و محل استقرار خدمه نگهبانان بوده اند. دو تالار در طبقه همکف نیز صدرخانه یا کشیک خانه خوانده می شدند و مختص امور اداری و دیوانی بودند.
در نهایت به پلکانی بر می خوریم که در دو طرف ساخته شده است و مراجعه کنندگان را به طبقات بالا فرا می خواند.
طبقه دوم | جایگاه سیستم آبرسانی
گنبد ۱۱ متری طبقه اول، اولین نیم طبقه ساختمان یا طبقه دوم را هم در بر می گیرد. در طرفین این فضا اتاق ها و راهروهایی وجود دارند که با هم قرینه اند. در ضلع شمالی این بخش، سیستم آبرسانی و حوض و منبع آب قرار دارد و به همین دلیل از آن به عنوان اصلی ترین بخش سیستم آبرسانی به حوض مسی ایوان ستوندار یاد می کنند. ایوان ستوندار بخشی است که در ادامه به طور مفصل از آن سخن خواهیم گفت.
طبقه سوم | یکی از بخش های جذاب بنا
در این طبقه با دو قسمت مواجهیم: ایوان ستوندار و سالن مرکزی یا شاه نشین و بارعام
ایوان ستوندار
بعد از پشت سر گذاشتن ۴۵ پله شاهی، در طبقه سوم و در ارتفاع ۲۸ متری به یکی از بخش های زیبای کاخ بر می خوریم؛ ایوان بزرگی با ۱۰ متر ارتفاع و ۱۸ ستون چوبی بلند که به تالار یا ایوان ستوندار معروف است. ستون ها در ۶ ردیف ۳ تایی قرار دارند که از یک تنه درخت چنار برای هر یک استفاده شده است و به تازگی برای استحکام بخشی، آهن گذاری شده اند.
به نقل از قصص الخاقانى، در سال ۱۰۵۳ هجرى، شاه عباس دوم به میرزا تقى الدین محمد -وزیر اعظم- دستور ساخت تالاری در عمارت عالی قاپو و رو به میدان نقش جهان را داد. روز پنجشنبه بیست و چهارم ماه ذى القعده سال ۱۰۵۳ ساخت این تالار شروع شد و در زمان کمی به پایان رسید.
وسعت تالار ستوندار به حدود ۴۸۰ مترمربع می رسد و در کف و بین ستون‌ها با تیرهای چوبی، شناژبندی شده تا استحکام بنا در سطح خوبی باقی بماند. ایوان از ۳ جهت باز است و اتاقی چوبى در آن به چشم می خورد. گفته می شود در زمان‌هاى گذشته در صورت نیاز اطراف ایوان را با پرده می پوشاندند.
دیوارهای تالار، دو پوشش تزیینی دارند که اولی در زمان شاه عباس دوم و دومی در زمان شاه سلطان حسین شکل گرفته است. براساس نوشته هاى جهانگردانى چون تاورنیه -جهانگرد و بازرگان معروف فرانسوی- و شاردن در گذشته دور، ستون ها و دیوار انتهای ایوان پوشیده از آینه کاری بودند و سقفی با صفحات بزرگ نیز بر فراز آنها استوار بود. سقف فضای ایوان با قطعات چوب در غالب هنر گره چینی پوشیده شده است؛ در این هنر قطعات چوب با اشکال منظم هندسی بدون استفاده از چسب و میخ و به صورت پازل در هم گره می زنند. می گویند که این سقف نقاشی ها و تزییناتی چوبی داشت و چشم نوازی می کرد. امروزه در نمای ضلع شرقی ایوان به نقاشی های برجسته تزیینی و نقاشی های تصویری بر می خورید که آثاری از آنها بر جای مانده است.
در وسط این ایوان حوضی مسی با ابعاد ۷ در ۵ متر و عمق ۶۰ سانتی متر به چشم می خورد که با ۷۹ قطعه مس پرچ شده در مرکز آن جلب توجه می کند. با نگاه به بالا متوجه می شویم که قرینه حوض در تزیینات زیر سقف انعکاس دارد. وزن و تعداد قطعات به صورت زیر نوشته شده است:
۱- از ۲۴ پارچه بیست و چهار من و پنجاه
۲- از ۱۳ پارچه پانزده من و سه چهار یک ، بیست و پنج
۳- از ۲۷ پارچه هجده من
۴- از ۱۵ پارچه بیست من و سه چهار یک
سه فواره سنگی در وسط حوض وجود داشته است؛ اما امروزه اثری از آنها دیده نمی شود. منبع در ارتفاع ۵ متری حوض تعبیه شده و از دریچه ای در یکی از گوشه های حوض برای تخلیه آب استفاده می شده است. بر روی سنگ های مرمر اطراف حوض نیز سوراخ هایی تعبیه کرده اند تا تخلیه آب صورت گیرد و آب به فضای اطراف حوض انتقال پیدا نکند. برای ستون های چهار گوشه حوض از پایه های سنگی استفاده شده است تا از پوسیدگی و آسیب به ستون های مشرف به حوض جلوگیری شود. می گویند این حوض توسط شیخ بهایی ساخته شده و علاوه بر زیبایی و انعکاس سقف چوبی عالی قاپو در آن، خنکی هوا در زیر این سقف چوبی را هم به ارمغان می آورده است.
در قسمت شمالی دیواره ایوان، کتیبه ای به خط نستعلیق به چشم می خورد که مرمت و بازسازی نقاشی های این قسمت در زمان شاه سلطان حسین، آخرین پادشاه صفوی را یادآور می شود.
در پشت ایوان، تالار بزرگی با اتاق ها و طاق های بسیار قرار دارد که نقاشی های زیبایی بر دیوارهای آن جلوه گری می کند. اکثر جهانگردان خارجی و نمایندگان کشورهای مختلف از این ایوان با عنوان جایگاهی برای تماشای مسابقات مختلف و بازی های معمول آن دوره مثل چوگان، چراغانی، آتش‌بازی و نمایش های میدانی و … یاد می کنند. در واقع این قسمت محل ارتباط شاه با مردم به شمار می رفته و در مواردی به عنوان محل کرسی خطابه و دیدار شاه با مردم نیز از آن استفاده شده است.
در ایوان کوچک پشت این تالار که بایستید، گنبد زیبا و ساده توحید خانه را می بینید؛ بنایی خارج از میدان نقش جهان که در دوران صفوی محل تجمع صوفیان و دراویش بود و در حال حاضر در میان حیاط دانشگاه خودنمایی می کند.
سیستم آبرسانی حوض میان ایوان
با ساخته شدن ایوان ستوندار و حوض مرکزی، تامین آب حوض مسی و به کار انداختن سه فواره به مساله ای مهم تبدیل شد. در نتیجه یک سیستم آبرسانی بسیار جالب و فنی شکل گرفت که از نیم طبقه دوم در قسمت شمال بنا شروع می شود و از طریق یک شبکه ارتباطی از لوله های مسی و سفالی به طبقه سوم و سپس به طبقه چهارم می رسد. جهت افزایش فشار آب فواره های حوض، حوضچه های سنگی در این سیستم تعبیه شده اند.
برای به کار افتادن این سیستم آبرسانی آب را از داخل یک چاه بالا می کشیدند تا به منبع بزرگی در طبقه دوم برج انتقال پیدا کند. در این ارتفاع از فشار زیاد بهره می گرفتند و آب به جریان می افتاد. آب به بلندترین قسمت منبع آب در طبقه چهارم می رفت و از آنجا با یک لوله مسی به حوض بزرگ ایوان می ریخت. اختلاف سطحی بین بلندترین نقطه منبع آب و لوله فواره وجود دارد به ۶ متر می رسید و این ارتفاع برای جهش آب از فواره ها مناسب بود. یک لوله مسی دیگر وجود داشته که در اصل برای زیر آب حوض به کار می رفته و بعدها جایش را به یک راه آب تمبوشه ای (سفالی) داده است. برخی بر این باورند که این سیستم با استفاده از چرخ آب و با حضور حیوانات به کار می افتاده است اما بر اساس تحقیقات به دلایل فنی و فضای کم، این کار در اینجا امری غیرممکن به نظر می رسد. دلیل این امر این است که وجود حیوانات در نزدیکی شاه و میهمانان او موجب ناراحتی می شده است. مطالعات نشان می دهند که آب از طبقه دوم با پمپ زدن توسط یک سیستم مانند دم آهنگری به بالا انتقال می یافت. این سیستم دو دهان با ابعاد نسبتا بزرگی داشته و مجهز به دریچه هایی مخصوص بوده است که دو نفر به آسانی آن را به کار می انداختند. هنوز در بعضی از کارگاه های آهنگری این نوع دم دیده می شود. این دستگاه ابعاد بیشتر از یک متر نداشت و بنابراین به راحتی در یکی از نیم طبقه های بنا جای می گرفت و در زمان لازم به هنگام برگزاری جشن ها و مراسم به کار می افتاد.
سالن مرکزی طبقه سوم
سالن مرکزی این طبقه در و پنجره چوبی مزین به هنر گره چینی دارد. این سالن بارگاه و تختگاهی بود که برای ملاقات های رسمی و تاج گذاری و سلام شاهنشاهی از آن استفاده می شد. این سالن به صورت دوبلکس است و سقفی با ارتفاع ۹ متر دارد. در طرفین سالن اتاق هایی دیده می شوند که در گذشته محل استقرار خدم و حشم و افراد درجه دوم بوده اند. محارم سلطنتی می توانستند از پنجره های مثلثی در بالای سالن نظاره گر مراسم باشند.
چشم اندازی که در ایوان می بینید
طبقه چهارم
برای رفت و آمد به این طبقه، دو راه در پله های مارپیچ شمال غربی و جنوب غربی وجود داشته است که در حال حاضر تنها پله های مارپیچ شمال غربی در دسترس هستند. پس از پله های مارپیچ به یک دالان یا فضای کوچک می رسیم و سپس دو اتاق تو در تو و یک اتاق جانبی را می بینیم و به ایوانی کوچک در ضلع شمالی طبقه بر می خوریم. قسمت شمالی با یک دالان به قسمت جنوبی طبقه متصل می شود. گل و بته ،شکارگاه و اسلیمی و ختایی در قالب کشته بری، تزیینات این طبقه را در بر می گیرند.
طبقه پنجم
پس از طبقه چهارم، در ادامه راه پله های مارپیچ و بعد از طی ۱۱ پله به یک دیوار مسدود شده بر می خوریم که روزگاری ورودی های نیم طبقه پنجم را در خود داشت اما در دوره پهلوی مسدود شد و امروزه امکان دسترسی به آن وجود ندارد. احتمالا این طبقه استراحت گاه موقت شاه و میهمانان بوده است و در آن همانند طبقه چهارم با تزیینات کشته بری مواجه هستیم.
این نیم طبقه از پنج اتاق کوچک تو در تو تشکیل شده است؛ فرقی نمی کند که از کدام طرف وارد این طبقه شوید، چرا که شما در نهایت به یکی از این اتاق ها می روید که با کشته بری مزین شده اند. با پشت سر گذاشتن این فضا، یک دالان وجود دارد که به سه اتاق منتهی می شود. این اتاق ها تزیینات نقاشی گل بته و حیوانات و پرندگان دارند که در قالب کشته بری اجرا شده اند.
قسمت شمالی این طبقه در و پنجره ندارد؛ اما در اتاق های انتهایی جبهه شرقی -که به سمت ایوان ستون دار هستند- دو دالان کوچک پنجره دار وجود داشت که باعث ورود نور می شدند. در هنگام تعویض و بازسازی سقف دو پوش ایوان این پنجره ها نیز مسدود شده اند.
طبقه ششم | اتاق موسیقی
بزرگترین اتاق های کاخ در آخرین طبقه عمارت وجود دارند و شاه عباس در آنها از مهمانان ویژه اش پذیرایی می کرده است. در این طبقه به یکی از شاهکارهای معماران ایرانی می رسیم؛ اتاق موسیقی یا اتاق صوت یا طاق صوت که بخش مرکزی آن به شکل چلیپا طراحی شده است و حدود ۶۳ مترمربع وسعت دارد. دو سالن جانبی کوچکتر و چند اتاق با فضاهای متفاوت در گوشه ها ایجاد شده اند که از نظر سازه و معماری تفاوت های فاحشی با دیگر قسمت های ساختمان دارند.
نقاشی و گچ بری از نوع تنگ بری تزییناتی هستند که در این فضا شاهد آن هستیم. نقاشی های تصویری و پرده سازی و نقاشی تزیینی از نوع لایه چینی تمام دیوارها تا زیر سقف را پوشانده اند. در اینجا می توان نقاشی های بسیاری را دید که بر سطح دیوارها، تاقچه ها و ازاره ها خودنمایی می کنند و تقریبا تمام سطح دیوار نقاشی شده است. ابعاد و اندازه نقاشی ها را با توجه به سطح دیوار مشخص کرده اند و چهارچوب و موضوع متفاوتی را برای هر یک در نظر گرفته اند. نقاشی های تاقچه تک چهره است و در ازاره تک چهره ها و زوج عاشق دیده می شوند. تک چهره ها در ازاره فضای بیشتری را اشغال کرده اند. برخی بر این باورند که نحوه چیدمان شخصیت ها در این طبقه بر اساس یک طرح قبلی بوده است. نقاشی های تک چهره به گونه ای جانمایی شده اند که آثار رو به روی هم در نهایت یک زوج عاشق را تشکیل دهند. در این طبقه می توان طرح های دیگری همچون گل، بوته، گلدان و پرنده را هم دید که در کنار دیگر نقاشی ها خودنمایی می کنند.
سقف و یک دیواره نیز مزین به تنگ بری است و سقف های مقرنسی این بخش با استفاده از هنر تنگ بری تزیین شده اند. اشکال متفاوت که حدود ۲۰ نوع مختلف هستند بر روی دیوار پیاده سازی شده اند. دیوارهای منحنی و سوراخ دار به شکل نیم رخ بطری و ظروف گلدان و گلابدان درست شده اند و بر روی آنها نیز نقوش تزیینی و اسلیمی برجسته لایه چینی ایجاد شده است. لایه چینی از هنرهای سنتی و یکی از سبک‌های قدیمی نقاشی ایرانی (نگارگری) است که با گِل سرخ صورت می گرفت و در دوران صفویه رواج بسیاری داشت. زیبایی در جایی به اوج می رسد که روی لایه چینی ها نیز ورق طلا کار کرده اند که امروزه تنها بخش کوچکی از آن باقی مانده است.
مشابه این نوع گچ بری در عمارت مجاور مقبره شیخ صفی الدین اردبیلی موسوم به چینی خانه نیز دیده می شود و به حدود سه دهه قبل از ساخت این بنا تعلق دارد. این اشکال در چینی خانه مکانی جهت قرار دادن اشیا و ظروف چینی بودند.
در اتاق های طبقه دوم سر در قیصریه و هشت بهشت و بعضی از منازل عصر صفوی نیز شاهد این نوع گچ بری هستیم اما این دیوار ابتکاری از هنرمندان ایرانی بوده و عملکرد آن بسیار جالب توجه است.
شاید تصور کنید که در این اشکال هم جام و ظروف قرار می دادند اما باید بدانید که گچ بری ها بسیار ظریف هستند و کوچکترین برخورد دست یا شی باعث شکستن آنها می شود. واقعیت این است که این اشکال کنترل انرژی صوتی را بر عهده دارند.
این دیوارها مشابه صفحه های جذب کننده نیروی صوت عمل می کنند و تنگ بری ها صدای نامناسب اصوات بم را به خود جذب می کردند. نغمه های نوازندگان به وسیله این اشکال جذب می شد و به خاطر عدم برگشت صدا در این محیط، صداها طبیعی و بدون انعکاس پخش می شدند. در واقع این اتاق مثل یک استودیوى مجهز به ضبط صدا طنین هاى اضافى صدا را از آن حذف می کرد تا اصوات به صورتى صاف به گوش بقیه برسند.
فرد ریچاردز -نقاش معروف- که در اواخر عصر قاجاریه به ایران آمده درباره تزیینات این اتاق چنین می گوید:
… این تورفتگی ها مانند قطعات مختلف بازی معما با تناسب خاصی پهلوی یکدیگر قرار گرفته اند…
ویدیویی از آوازخوانی در اتاق موسیقی عالی قاپو
نظرات خارجی ها
اصفهان از جمله شهرهایی است که مورد بازدید گردشگران خارجی قرار می گیرد. این گردشگران در بازدید از نقش جهان حتما سری هم به عالی قاپو می زنند. در اینجا نظرات تعدادی از آنها را در مورد این بنا می خوانیم که در وبسایت گردشگری تریپ ادوایزر منتشر شده است:
پیتر از استرالیا | تاریخ ثبت دیدگاه تیر ۱۳۹۷
ارزش بالا رفتن را داشت
پس از ورود به کاخ، از پله هایی با شیب تند گذر می کنید و به ایوان زیبایی می رسید که چشم اندازی خارق العاده به میدان نقش جهان دارد. سپس اتاق موسیقی را در طبقه بالاتر می بینید و به بازدید از مجموعه اتاق هایی می روید که شاه خلوت خود را در آنها می گذراند و یا پذیرای مهمانان ویژه اش می شد. اتاق موسیقی دارای ویژگی های جالب معماری است و بازدید از آن به شدت توصیه می شود. پس از بازدید، به کافه کوچکی در نزدیکی ورودی بروید و چای و قهوه نوش جان کنید.
گردشگر لهستانی | تاریخ ثبت دیدگاه تیر ۱۳۹۷
یک ساختمان اصیل با اتاق موسیقی زیبا
باب عالی! این کاخ محل اقامت شاه عباس بود و معماری خارق العاده و ایوان چشم نواز و اتاق موسیقی زیبایی دارد.
گردشگر استرالیایی | تاریخ ثبت دیدگاه خرداد ۱۳۹۷
به کاخ عالی قاپو بروید
داربست های زیادی منظر این کاخ را مخدوش کرده اند و این غم انگیز است اما چشم انداز زیبا از تراس این بنا هنوز حیرت انگیز است.
گردشگر مکزیکی | تاریخ ثبت دیدگاه اردیبهشت ۱۳۹۷
برای لذت بردن از این جاذبه زمان بگذارید
وقتی که من و خانواده ام از عالی قاپو دیدن کردیم، کاخ به دلیل تعطیلات نوروز در سال نو ایرانی بسیار شلوغ بود. حتا یک خبرنگار تلویزیون محلی در حال مصاحبه با بازدیدکنندگان بود که از دیدن ۵ مکزیکی شگفت زده شد و خواست که با همسر من مصاحبه کند.
نقاشی ها، کاشی ها، سقف ها و بیشتر از همه، منظره تراس باشکوه است. خوشبختانه شما قرار نیست در ۲ هفته بعد از ۲۱ مارس در این مکان حضور داشته باشید و می توانید به راحتی بازدید خود را انجام دهید. در تمام طول مدت بازدید سر به هوا خواهید بود تا از دیدن زیبایی های سقف جا نمانید.
ما در یک کافه هم توقف داشتیم؛ جایی که آب پرتقال و هویج تهیه کردیم و در صندلی های سنتی چوبی از ما پذیرایی شد.
گردشگری از مالزی | تاریخ ثبت دیدگاه اردیبهشت ۱۳۹۷
باشکوه
عالی قاپو کاخی شش طبقه با پله های باریک و دشوار است. در اتاق موسیقی با فرورفتگی های مدور در دیوار مواجه می شوید و حیرت خواهید کرد. بایستید و از دیدن این بخش لذت ببرید و تصاویر زیبایی ثبت کنید. اینجا جایی برای تحسین معماری باستانی است. در طول بازدید من از کاخ، عملیات بازسازی در حال اجرا بود و به همین دلیل نتوانستم تصویر پانورامای خوبی ثبت کنم.
گردشگر هلندی | تاریخ ثبت دیدگاه اردیبهشت ۱۳۹۷
درب عالی
عالی قاپو قصری در غرب میدان نقش جهان است. این ساختمان شش طبقه، آسانسور ندارد، زیرا در قرن هجدهم، زمانی که کاخ ساخته شد، هنوز این وسیله اختراع نشده بود. در تالار موسیقی فرورفتگی های مدور و عمیق در دیوارها دیده می شود. این اشکال نه تنها ارزش زیبایی شناختی دارند بلکه به صورت آکوستیک نیز عمل می کنند. کاخ فوق العاده است و شما می توانید از ایوان آن چشم انداز زیبایی از نقش جهان را ببینید.
راه دسترسی
آدرس: استان اصفهان، شهر اصفهان، ضلع غربی میدان نقش جهان
اگر می خواهید با استفاده از وسایل نقلیه عمومی به این میدان بروید، می توانید از راه‌های زیر استفاده کنید:
اتوبوس: برای رسیدن به میدان نقش جهان از طریق اتوبوس باید از اتوبوس های خط میدان امام حسین (ع) – باغ غدیر ترمینال شرق و یا خط میدان امام حسین (ع) – هشت بهشت ترمینال خوراسگان استفاده کنید و در ایستگاه میدان امام پیاده شوید.
مترو: در صورت تمایل به استفاده از مترو، خودتان را به ایستگاه میدان امام حسین برسانید و با استفاده از تاکسی به میدان نقش جهان بروید.
تاکسی: نقش جهان یکی از مراکز مهم شهری اصفهان است و از نقاط مختلف شهر می توانید با تاکسی به آن برسید.
اطلاعات بازدید
زمان بازدید: همه روزه به جز ۱۴ خرداد، ۲۱ رمضان، تاسوعا و عاشورای حسینی، ۲۸ صفر، ۲۵ شوال (شهادت امام جعفر صادق (ع))
ساعات بازدید: ۰۹:۰۰ تا ۱۹:۰۰ در شش ماه اول سال و ۰۹:۰۰ تا ۱۷:۰۰ در شش ماه دوم سال
بهای بلیت: ۳۰۰۰ تومان برای اتباع ایرانی و ۲۰۰۰۰ تومان برای اتباع خارجی
نکات مهم بازدید از عالی قاپو
بازدید خود را در مسیرهای تعیین شده انجام دهید.
دست کودکان خود را به هنگام بازدید رها نکنید تا از مسیر خارج نشوند. عدم کنترل آنها می تواند منجر به برخورد کودکان تان به آثار و در نتیجه آسیب به آنها شود.
فاصله مناسب با حفاظ ها را حفظ کنید.
به هیچ عنوان دیوارها و سایر قسمت ها را لمس نکنید. این کار باکتری، رطوبت، تعرق و … دستان شما را به آثار منتقل می کند و به مرور منجر به ایجاد برخی ترکیبات آسیب رسان در سطح آنها و در نهایت تخریب شان می شود.
در هنگام عکاسی از فلاش استفاده نکنید. فلاش اشعه های آسیب رسان دارد و به مرور زمان تاثیر بدی بر روی آثار تاریخی می گذارد و موجب از بین رفتن آنها می شود.
در هنگام عکاسی از مونوپاد استفاده نکنید چرا که احتمال برخورد با دیوارها و آسیب به آنها را افزایش می دهد.
عکاسی حرفه ای با تجهیزات جانبی از قبیل سه پایه و … در کاخ ممنوع است مگر آنکه مجوز آن صادر شده باشد.
عکاسی تبلیغاتی بدون اخذ مجوزهای لازم ممنوع است.
توقف در مسیر بازدید جهت ثبت عکس های یادگاری موجب ازدحام جمعیت می شود. به دلیل مسایل حفاظتی از این کار خودداری کنید.
خوراکی خود را به فضای داخلی کاخ نبرید.
از ریختن زباله در فضای کاخ و میدان نقش جهان خودداری کنید.
در صورت مشاهده هرگونه خسارت و آسیب بازدیدکنندگان به بناها از قیبل یادگاری نویسی بر روی بناها، آن را به مسوولان مربوطه گزارش دهید.
در صورت تمایل برای بازدید گروهی، سازمانی و اداری حتما هماهنگی های لازم را با روابط عمومی مجموعه انجام دهید.
در صورت داشتن هر گونه سوال از راهنمایان کمک بگیرید.
دیدنی های اطراف
عالی قاپو در میدان نقش جهان قرار دارد و شما می توانید در کنار این سازه از دیگر بناهای شاخص اصفهان نیز دیدن کنید:
- سردر قیصریه
- بازار اصفهان
- مغازه های فروش صنایع دستی در میدان
- مسجد شیخ لطف الله
- مسجد امام
در خارج از مجموعه نقش جهان نیز آثار زیر انتظارتان را می کشند:
- کاخ و باغ چهلستون در فاصله ۶۵۰ متری
- باغ و عمارت هشت بهشت در فاصله ۱٫۴ کیلومتری
چرا نامش عالی قاپوست؟
مورخان دوره شاه عباس اول، این بنا را با نام دولتخانه مبارکه نقش جهان خوانده اند و احتمالا عنوان عالی قاپو در زمان شاه عباس دوم به این بنا داده شده است. ولی قلی بیک شاملو در شرح وقایع سال ۱۰۵۳ق با عنوان «هفت آشام آلقاپی» از این بنا یاد می کند. وحید قزوینی -وقایع نگار دوره شاه عباس دوم- نامی از عالی قاپو نبرده و از ساختمانی با عنوان عمارت میدان نقش جهان یا دولتخانه مبارکه یاد کرده است. سانسون -جهانگردی که در دوره شاه سلیمان صفوی به ایران آمد- از دری که به دربار شاهی راه می یابد سخن گفته و آن را علی قاپو (عالی قاپو) نامیده است.
شاردن به ساختمانی اشاره دارد که درِ آن رو به میدان شاه است و با نام عالی قاپو به معنای «درب رفیع یا مقدس» خوانده می شود. او گفته که برخی گمان می کنند این نام به معنای درب علی است. جابری -مورخ ایرانی- و به پیروی از او هنرفر -تاریخ دان و باستان شناس ایرانی- نام عالی قاپو را تقلیدی از باب عالی و قصر سلطان عثمانی آن روزها می دانند و می گویند که شاه عباس می خواسته با این نامگذاری توجه سیاستمداران اروپایی را به این کاخ در ایران جلب کند. هیلنبراند هم همین معنا را برای این ساختمان متصور شده است.
سایس، «علیقاپی یا عالیقاپو» را دروازه بزرگ و مدخل قصر سلطنتی می داند و آن را این گونه توصیف می کند:
یک طاق نمای بزرگ که بر روی آن یک تالار بزرگ بر روی ستون های چوبی قرار گرفته و یکی از نمونه های خاص معماری صفوی است.
ویلفرد بلانت -جهانگرد انگلیسی- آوردن در بزرگ آستان حضرت علی به دست عباس و نصب آن در مدخل کاخ را افسانه تلقی می کند و این طور می نویسد:
نام درست این باب نه علیقاپو است و نه الله قاپو؛ که باب عالی است.
جابری در این باره می نویسد:
شهرت داده بودند، این درب را از نجف اشرف آورده تا شیعه از روی عقیده آن را ببوسند و مردم نذور آورده و گره ها بسته به آن می‌آویختند و آن را علی قاپو می‌خواندند.
در آن زمان یکصد و ده عراده توپ بزرگ به نیت نام مبارک “علی” در مقابل عالی قاپو گذاشته بودند.
محمد مهدی اصفهانی و تحویلدار -مورخان دوره قاجار- نیز آن را «علی قاپو» می دانند. اصفهانی شاه عباس اول را بانی بنا می خواند:
که هم او دروازه را از صحن نجف اشرف تیمنا و تبرکا آورده و به همین سبب آن را علی قاپی نام نهاده است.
جالب آنکه این بنا را با نام های دولتخانه مبارکه نقش جهان، قصر دولتخانه و تالار عالی مکان نیز می شناختند. عالی قاپو از دو بخش “عالی” و “قاپو” تشکیل شده است که با هم معنای سردر بلند یا درگاه بلند می دهند که این نام به ورودی رفیع بنا اشاره دارد. در زبان ترکی قاپو به درب یا درگاه گفته می شود و عالی به معنای باشکوه و ارزشمند است؛ بر این اساس عالی قاپو درب باشکوه و ارزشمند معنی می دهد.
