ماه مبارک رمضان فرصتی برای رشد و تزکیه و نیز فرصتی جهت حرکت به‌سوی عالی‌ترین ارزش‌های اخلاقی و انسانی در پرتو آموزه‌های حیات‌بخش دین مبین اسلام است. به‌دلیل تأثیرات معنوی که خداوند متعال بر این ماه گرامی قرار داده، شاهد گرایش بیش از پیش قلوب پاک‌طینتان به‌سوی ارزش‌های آسمانی هستیم، از این جهت جامعه ناخودآگاه از جهت معنوی به‌سرعت رشد می‌کند و به‌دنبال آن برکات مادی خداوند جریان گسترده‌تری می‌یابد، بر این اساس می‌توان گفت “جامعه رمضانی” الگوی مطلوبی است که سیاست‌گذاران نظام باید گزاره‌های آن را مورد ارزیابی قرار داده و برنامه‌های فرهنگی کشور را بر اساس این گزاره‌ها شکل دهند. ایثار، صمیمیت، خوش‌اخلاقی، میل به ارزش‌های معنوی، دوری از تبرّج و دنیاگرایی، مبارزه با نفسانیات و شهوات و نیز اتحاد و همبستگی از گزاره‌هایی است که در این ماه شریف به‌صورت عینی آشکار می‌شود و زمینه اصلاح فرهنگ جامعه را فراهم می‌آورد.
در گفت‌وگویی که با آیت‌الله سید مختار میرعظیمی، استاد برجسته حوزه علمیه قم ترتیب دادیم، ضمن بررسی برخی ویژگی‌های خاص ماه مبارک رمضان و ایام روزه‌داری، به رمضان به‌مثابه فرصتی تربیتی برای سرپرستان خانواده و متولیان فرهنگی نگریسته شد. مشروح این گفت‌وگو را در ادامه می‌خوانید؛
سابقه روزه‌داری در امتهای پیشین
* ماه مبارک رمضان دارای فضیلت‌ها و ویژگی‌های خاصی است که در هیچ کدام از ماه‌ها به این کیفیت نیست، لطفاً درباره ویژگی‌های خاص این ماه توضیح بدهید.
روزه به‌عنوان وسیله‌ای برای خودسازی و زمینه‌ای برای ایجاد یک تغییر و به‌عنوان عملی که مطابق با فطرت انسان جهت رسیدن به تعالی است، همواره در ادیان مختلف مطرح بوده است همچنان که قرآن آن را عملی در امتهای سابق معرفی کرد و فرمود «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیامُ کَما کُتِبَ عَلَى الَّذینَ مِنْ قَبْلِکُمْ…؛ اى اهل ایمان، روزه بر شما مقرّر شده، همان گونه که بر پیشینیان شما مقرّر شد».
امیرالمؤمنین علیه‌السلام نیز در نهج البلاغه روزه را عملی قدیمی معرفی کرده‌اند که هیچ امتی از آن معاف نبوده است. در داستان حضرت آدم و هبوط ایشان، روزه سی‌روزه به‌امر خداوند راهی برای توبه و پاک شدن از اثرات میوه ممنوعه ذکر شده است. مسئله روزه‌داری و آثار و برکات معنوی آن در زندگی پیامبران قبل از نبی اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بسیار نقل شده است؛ مثل روزه‌داری حضرت سلیمان در سه روز اول و وسط و آخر هر ماه و روزه‌داری یک روز در میان حضرت داوود.
روزه در دین یهود جهت توبه از گناهان بود
روزه در دین یهود بیشتر از یک عمل ممدوح و پسندیده، راهی برای توبه و پاک شدن از گناهان دانسته شده است. حضرت عیسی همیشه روزه‌دار بودند و نقش پررنگ این عمل در زندگی حضرت مریم و آرزوی روزه‌داری دائم ایشان در صورت حیات مجددشان جالب توجه است. حتی ادیان و قبایل غیرتوحیدی نیز با آداب و شرایط خاص خود به انواعی از روزه قائل بوده‌اند و هستند.
از دیگر سو روزه به‌عنوان یکی از هشت فروع دین، در آیات ۱۸۳ الی ۱۸۶ سوره بقره در سال دوم هجری بر مسلمانان با احکام کلی آن واجب شد و بعد شامل تخفیفاتی از جانب پروردگار نسبت به امتهای پیشین در آن شد. امام باقر علیه السلام می‌فرمایند: «همواره روزه در ماه رمضان واجب بوده است و این وجوب فقط برای انبیاء مقرر و برای امت آنها در غیر رمضان واجب بوده ولی امت محمد (صلّی اللّه علیه و آله) مورد لطف ویژه خداوند واقع گشته و از این حیث در ردیف انبیاء قرار گرفته است».
روزه‌داری لطفی از جناب خدا به امت پیامبر(ص)
حضرت موسی در مناجات خود راز برتری امت محمد صلی الله علیه و آله از سایر امتها را جویا شدند؛ ندا رسید امت حضرت محمد (صلی الله علیه و آله) به‌خاطر ۱۰ خصلت از جمله روزه‌داری در ماه رمضان بر امتهای دیگر برتری دارند. همچنین در روایات آمده است که حضرت موسی از خداوند سؤال کرد: «آیا کسی را همانند من گرامی داشته‌ای؟»، ندا رسید «من بندگانی در آخر الزمان و دوران خاتمیت دارم که آنان را از طریق روزه ماه رمضان گرامی داشتم».
مطالعه سیر تاریخ، قدمت و جایگاه روزه و یادآوری این نکات مهم در ارزش و اهمیت این عمل با همه سختی‌های آن در لفافه شیرینی اطاعت، خود نکته‌‌ای مهم برای تلاش مجدّانه در استفاده هرچه بیشتر از تفضلات و توفیقاتی است که مخصوص این ماه بوده و بر اثر درک آن هر شخصی به سطوحی از آنها بنا بر قابلیت‌های خود دست می‌یابد.
همچنین ادعیه یکی از مهمترین منابع جهت فهم فضایل و ویژگی‌های مفاهیم دینی از جمله ماه مبارک رمضان و روزه‌داری است. مضمون ادعیه وارده در رمضان، طلب توفیق بندگی و اطاعت است. این ماه با شرایط خاص و زمینه مهیاشده از جانب خداوند در وعده بخشش بی‌منتها و بی‌قیدوشرط بندگان که همه لحظات آن حتی نفس کشیدن در آن عبادت است عنایتی ویژه محسوب می‌شود که باید نهایت سعی در بهره‌بری از آن برای دستیابی به برکات آن مورد توجه عموم قرار گیرد. همه آنان که به‌دنبال روزنه‌ای برای کسب رضایت خداوند و وسیله‌ای برای اظهار عبودیت هستند، متوجه باشند که در این ماه دروازه‌ای از سخاوت و جود و کرم از سوی خداوند گشوده شده که باید مغتنم شمرده شود.
تداوم‌دادن به معنویات ماه رمضان در طول سال
ایجاد زمینه و کسب توفیق بیشتر در ماه رمضان با استفاده از بستر فراهم‌شده در ماه‌های رجب و شعبان برای فهم هرچه بیشتر برکات ماه رمضان و درک شبهای قدر خود نشان از اهمیت فوق‌العاده روزه دارد. توفیقی که از جانب خداوند با این روش اطاعت به دست می‌آید یک نکته بسیار مهم دارد که شاید یکی از اهداف مهم آن نیز باشد؛ بلوغ معنوی و حالت عرفانی خاصی که با تفضل بی‌منتها و به‌بهایی اندک با ساعاتی امساک به دست می‌آید، نیاز به حفظ آن در طول سال، خود وظیفه‌ای سنگین از سویی و از سوی دیگر نوعی شکرانه در پاسداشت این نعمت مغفرت و بخشش است؛ چنانچه پیامبر اکرم فرمودند: «و هو شهر اوله رحمه و أوسطه مغفره و آخره عتق من النار؛ رمضان ماهی است که اولش رحمت، وسطش مغفرت و آخرش رهایی از آتش است».
از دیگر سو رمضان ماه خودسازی و خودکاوی است؛ هر شخصی خود می‌داند که با نفس خود چه کرده و در حقیقت چه ظلمهایی در حق خود روا داشته است و لبیک به یک دعوت و دری که به‌رویمان باز شده راهی است تا از ته قلب و با عمل خالصانه واردش شده و پاک از آن خارج شویم و به‌شکرانه این تفضل پاک بمانیم که این ثبات بسیار مهم بوده و تلاش برای ارتقای آن نیز خود امری مهم و قابل توجه است، همانگونه که حضرت زهرا فرمودند: «روزه‌داری که زبان و گوش و چشم و جوارح خود را حفظ نکرده؛ روزه به چه‌کارش خواهد آمد».
درگاه خداوند بابی است که رسوایی و اعتراف نزد خلق خدا در آن جایی ندارد و راهی است بین قلبمان و خدایمان که ملاقات با ایشان نه پیمودن مسیر دارد و نه جای خاص و نه مجریان خاص.
خدایی که با هزار اسم بی‌همتا و بدون هیچ واسطه‌ای در نزدیکترین مراتب ما را به درگاه خود دعوت می‌کند، تکریم‌مان می‌کند و با معیار بزرگی خودش پاداش‌مان می‌دهد، همان‌طور که در روایتی از پیامبر آمده است: «الصوم لی و أنا أجزی؛ روزه برای من است و من نیز پاداش آن را می‌دهم». در سفره رمضان هر نعمتی فراهم است و بار معنوی و عرفانی و همسفره شدن با رب متعال همه چیز را در آن حلاوت می‌بخشد و هر کس به‌فراخور حال خود بهره‌ای از آن می‌برد. ماه رمضان در حق هم دعا کنیم و فرج مولایمان را بسیار طلب کنیم که خیر همه جهانیان در این امر مهم است.
معنویت رمضان بهترین فرصت برای اصلاح سبک زندگی است
* همان طور که اشاره داشتید فضای ماه مبارک رمضان سرشار از معنویت و نورانیت است؛ چگونه می‌توان از این فرصت معنوی جهت اصلاح سبک زندگی و تربیت خانوادگی بهره برد؟
بهترین طریق برای استفاده از ظرفیت معنوی و بهترین درس برای ایجاد فضایی تأثیرگذار نه‌تنها در کانون خانواده و سطح فرزندان بلکه هر جامعه‌ای عامل به عمل بودن است. اسلام دین پویایی است که نه افراط را و نه تفریط را می‌پسندد و مخالف شعارهای بدون عمل و انزواطلبی است. درس روزه، صبر و قدرشناسی است؛ صبری که باید جایگاه و اهمیت خود را در برخورد با مشکلات به‌فراخور شرایط و زمان در اقشار جامعه و خانواده نشان دهد. اسلام دین عمل است و امر و نهی و یادآوری وقتی ارزش دارد که بزرگ خانواده، بزرگ فامیل، بزرگ جامعه و هر که در رأس قرار دارد خود تعریف‌کننده و نمای کامل آن باشد. توکل، قناعت، اخلاق حسنه و قیودات اخلاقی و شرعی، حفظ آبروی مسلمانان، توجه به نیازمندان، رسیدگی به فقرایی که گاهی بسیار به ما نزدیک هستند در این ماه باید عملاً و بدون هیچ اغماضی به‌خصوص در شرایط فعلی و مشکلاتی که دامنگیر جامعه اسلامی است، توسط بزرگان در هر سنخی در رأس امور باشد تا در سطوح پایین‌تر تأثیر خود را بگذارد و اگر هر کس آن را وظیفه خود بداند، به‌طور حتم فضاهای بهتر و ماندگارتری در بستر جامعه و خانواده‌ها ایجاد خواهد کرد.
توکل، قناعت، اخلاق حسنه و قیودات اخلاقی و شرعی، حفظ آبروی مسلمانان، توجه به نیازمندان، رسیدگی به فقرا در این ماه باید عملاً و بدون هیچ اغماضی توسط بزرگان در هر سنخی در رأس امور باشد.
*با توجه به نقشی که رسانه به‌ویژه رسانه ملی در نهادینه کردن فرهنگ صحیحِ مبتنی بر آموزه‌های دینی به‌عهده دارد، جایگاه برنامه‌های تلویزیون در همسویی با فضای معنوی ماه مبارک رمضان را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
نقش رسانه‌ها به‌خصوص صدا و سیما هر اندازه که منکر آن شویم و یا نقش آن را به‌طور مستقیم از زندگی شخصی خود حذف کنیم، به‌خاطر شرایط زندگی اجتماعی، غیر قابل انکار بوده و اثرات آن را آشکارا در پیرامون خود می‌بینیم. رسالت امروز این سازمان، ایجاد فضای بهینه و سالم در همه عرصه‌ها متناسب با سطح زندگی اکثریت مردم و به‌ویژه معرفی سبک زندگی اسلامی و دین‌مداری میان انبوه القائات وارده به جامعه است، تا نوعی بیداری و نگرش فهیمانه و صرفاً اسلامی و عقلانی جای سنت‌های دست‌وپاگیر و بی‌ریشه و قشری‌نگری را بگیرد و وسیله انتقال درست معارف اسلامی با توجه به افزایش سطح جاذبه معنوی و بستر فراهم‌شده در این ایام باشد؛ لذا رسانه ملی تناسب خود با فضای معنوی رمضان را پیدا کند.
